Soạn bài Những câu hát về tình yêu quê hương, đất nước, con người

• Ca dao bồi đắp thêm tình cảm cao đẹp của con người đối với quê hương đất nước

• Sử dụng kết cấu lời hỏi đáp, lời chào mời, lời nhắn gửi...thường gợi nhiều hơn tả.
• Có giọng điệu tha thiết, tự hào.
• Cấu tứ đa dạng, độc đáo.
• Sử dụng thể thơ lục bát và lục bát biến thể

Câu 1. Nhận xét về bài một, em đồng với ý kiến nào dưới đây?

a. Bài ca là lời của một người và chỉ có một phần.

b. Bài ca có hai phần: Phần đầu là câu hỏi của chàng trai, phần sau là : lời đáp của cô gái.

c. Hình thức đối đáp này có rất nhiều trong ca dao, dân ca.

d. Hình thức đối đáp này không phố biến trong ca dao, dân ca

• Ý kiến b và ý kiến c là đúng.
  • Khác với những bài ca dao trong phần “Những câu hát về tình cảm gia đình” mà chúng ta đã học, thường có lời của một người và chỉ có một phần. Nhưng những bài ca dao này có hai vế đối và đáp.
    • Phần đầu là câu hỏi của chàng trai,
    • Phần sau là lời đáp của cô gái.
  • Hình thức đối đáp rất phổ biến trong ca dao. Mục đích thử tài nhau, thường được sử dụng vào những dịp lễ hội hoặc vui chơi trong lao động.
    • Ví dụ

"Đố anh chi sắc hơn dao,

Chi sâu hơn bể, chi cao hơn rời?

Em ơi mắt sắc hơn dao,

Bụng sâu hơn bể, trán cao hơn trời.

Cái gì nó bé nó cay,

Cái gì nó bé nó hay của quyền?

Hạt tiêu nó bé nó cay

Đồng tiền nó bé nó hay cửa quyền.

Em đố anh từ Nam chí Bắc

Sông nào là sông sâu nhất?

Núi nào là núi cao nhất nước tá?

Anh mà giảng được cho ra

Thì em kết nghĩa giao hòa cùng anh.

Sâu nhất là sông Bạch Đằng

Ba lần giặc đến ba lần giặc tan

Cao nhất là núi Lam Sơn

Có ông Lê Lợi trong ngàn bước ra".

Câu 2. Trong bài một, vì sao chàng trai, cô gái dùng những địa danh với những đặc điểm của từng địa danh như vậy để hỏi - đáp?

• Chàng trai và cô gái lại dùng những địa danh với những đặc điểm của từng địa danh như vậy để hỏi - đáp nhau, vì đây là lời mà các chàng trai và các cô gái hát giao duyên trong chặng hát đố – chặng hát thử tài hiểu biết của nhau về lịch sử, địa lí,…của các vùng miền.
• Chàng trai hỏi đố cô gái chủ yếu là những địa danh nổi tiếng ở vùng Bắc Bộ. Nó gắn với những đặc điểm lịch sử, địa lí, văn hoá của nhiều vùng đất. Người hỏi đã chọn được nhiều nét tiêu biểu để đố, trong khi đó, người đáp cũng trả lời rất đúng. Cuộc hỏi đáp diễn ra như vậy chính là cơ sở để các chàng trai và các cô gái bày tỏ tình cảm với nhau.

Câu 3. Phân tích cụm từ “rủ nhau” và nêu nhận xét của em về cách tả cảnh ở bài 2? Địa danh và cảnh trí trong bài gợi lên điều gì? Suy ngẫm của em về câu hỏi cuối bài ca ”Hỏi ai gầy dựng nên non nước này?”

a. Cụm từ “Rủ nhau” đứng ở đầu bài ca dao có ý nghĩa:

• Người ta chỉ “Rủ nhau” khi giữa mọi người có mối quan hệ thân thiết gần gũi.
• Mọi người cùng có chung ý muốn, sở thích.
• Điều mà khiến cho mọi người “Rủ nhau” phải có sự hấp dẫn hứng thú, không thể không đi, không thể không làm, niềm háo hức của người làm cảnh.

b. Cách tả của bài ca dao

• Không miêu tả cụ thể mà liệt kê những địa danh và những thắng cảnh nổi bật.

c. Ý nghĩa

• Vẻ đẹp của cảnh là vô cùng phong phú, đa dạng.
• Cảm xúc gợi lên từ cảnh.
• Đây là địa danh nổi tiếng bậc nhất của chốn kinh kì ngàn năm văn vật, đã đi vào máu thịt tâm hồn của mọi người.
• Cảnh vừa có hồ (hồ Hoàng Kiếm) vừa có đền (đền Ngọc Sơn) vừa có cầu (cầu Thê Húc) lại vừa có Đài Nghiên, Tháp Bút, một quần thể thiên tạo và nhân tạo hài hòa với nhau, làm cho cảnh không chỉ hữu tình mà còn rất thiêng liêng bởi yếu tố văn hóa và lịch sử.

d. Câu hỏi kết thúc bài thơ

• Gợi nhắc đến công lao của cha ông đã tạo đựng nên thắng cảnh.
• Đó còn là lời nhắn nhủ con cháu cần phải có trách nhiệm bảo vệ, giữ gìn và xây dựn để cho đất nước ngày càng đẹp hơn.

Câu 4. Nhận xét của em về cảnh trí xứ Huế và cách tả cảnh trong bài 3. Em hãy phân tích đại từ “ai” và chỉ ra những tình cảm ẩn chứa trong lời mời, lời nhắn gửi “Ai vô xứ Huế thì vô…”

a. Nhận xét về cảnh trí và cảnh tả

• Phong cảnh xứ Huế rất nên thơ, hữu tình làm ngơ ngẩn hồn người, tựa như một bức tranh sơn thủy thơ mộng.
• Không miêu tả cụ thể mà dùng thủ pháp so sánh để cực tả vẻ đẹp của cảnh.

b. Phân tích đại từ “Ai”

• “Ai” đại từ phiếm chỉ
  • Là những người đã quen
  • Những người chưa quen
  • Những người có lòng với Huế mến cảnh mến người
• Lời nhắn gửi: “Ai vô xứ Huế thì vô…”
  • Lời mời ngắn gọn dừng lại ở câu lục chỉ 6 chữ, thay vì kết thúc một bài ca dao lục bát là câu bát (8 chữ).
  • Người mời vừa rất chân thành, nhưng vừa rất kiêu hãnh tự hào về xứ Huế nên thơ: “Xứ Huế quyến rũ vậy đấy, đố ai cưỡng nổi lòng mìn” vừa mời vừa thách đố.

Câu 5. Hai dòng thơ đầu bài 4 có những gì đặc biệt về từ ngữ? Những nét đặc biệt ấy có tác dụng, ý nghĩa gì?

• Dòng thơ 12 tiếng thay vì 6 tiếng và 8 tiếng (lục, bát) mà chúng ta vẫn thường gặp ở các bài ca dao khác.
• Sử dụng nhiều biện pháp nghệ thuật: đối xứng, điệp ngữ, đạo từ: 
  • "Đứng bên ni đồng" – "Đứng bên tê đồng" → Điệp từ và đối
  • "Mênh mông bát ngát" – "Bát ngát mênh mông" → Đảo điệp
• Ý nghĩa tác dụng
  • Tô đậm cảm giác về một không gian rộng lớn mênh mông của cánh đồng.
  • Thể hiện sự sống căng nồng, tốt tươi của cánh đồng đang thì con gái.

Câu 6. Phân tích hình ảnh cô gái trong hai dòng cuối bài 4.

• Hai câu cuối của bài 4 có nhiều cách hiểu. Cách hiểu phổ biến hơn cả cho rằng đây là hai câu ca dao miêu tả vẻ đẹp của cô gái.
  • Trước cánh đồng mênh mông, bát ngát, hình ảnh cô gái có vẻ nhỏ bé nhưng cô chính là người làm ra cánh đồng "mênh mông bát ngát" đó, và hình ảnh của cô "như chẽn lúa đòng đòng/ Phất phơ dưới ngọn nắng hồng ban mai" thật đẹp

→ Vẻ đẹp kết tinh tế từ sắc trời, hương đất, từ cánh đồng "bát ngát mênh mông" kia.

Câu 7. Bài 4 là lời của ai? Người ấy muốn biểu hiện tình cảm gì? Em có biết cách hiểu nào khác về bài ca này và có đồng ý với cách hiếu đó không? Vì sao?

• Có 2 cách hiểu
  • Thứ nhất
    • Là lời chàng trai ca ngợi cánh đồng bao là và ca ngợi cô gái có vẻ đẹp đáng yêu.
    • Đây là cách tỏ tình của chàng trai với cô gái.
    • Ý kiến này cũng có cơ sở song chưa thật hợp lí lắm. Bởi vì cụm từ “Thân em như” thường là dùng để người con gái tự nói về mình.
  • Thứ hai
    • Là lời cô gái tự nghĩ khi nhìn đến cánh đồng bao la, xanh tươi.
      • Cô gái  đi thăm đồng một buổi sáng mai, vừa ngắm nhìn cánh đồng tươi đẹp mông mênh vừa nghĩ tới mình với niềm vui rạo rực của tuổi thanh xuân.
    • Có thể đó chính là tiếng than về thân phận nhỏ bé như rất nhiều bài ca dao khác (bắt đầu bằng 2 tiếng “Thân em”).
      • Ví dụ như

"Thân em như tấm lụa đào..."

"Thân em như miếng cau khô..."

"Thân em như hạt mưa sa..."

Câu 1. Em có nhận xét gì về thể thơ trong bốn bài ca.

• Bốn bài ca dao sử dụng thể thơ lục bát và lục bát biến thể.
  • Bài 1: Lục bát biến thể. Bởi vì:
    • Có những dòng lục phải 6 tiếng: Câu thứ ba - lối đáp của cô gái.
    • Có những dòng bát không phải là 8 tiếng mà 9 tiếng: Câu thứ hai ở lời của chàng trai và câu thứ hai ở lời đáp của cô gái.
  • Bài 4
    • Hai dòng đầu: 12 tiếng
    • Dòng 3: 7 tiếng
    • Dòng 4: 8 tiếng

Câu 2. Tình cảm chung thể hiện trong bốn bài ca là gì?

• Bốn bài ca dao có những giọng điệu, những vẻ đẹp khác nhau, nhưng đều mang một nét chung là tình yêu quê hương đất nước tha thiết.