Chiếu cầu hiền của Ngô Thì Nhậm

• Ngô Thì Nhậm (1764 – 1803), hiệu Hi Doãn.
• Ng­ười làng Tả Thanh Oai, trấn Sơn Nam (nay: Thanh Trì - Hà Nội)
• Là người học giỏi đỗ đạt, từng làm quan đại thần dưới thời chúa Trịnh
• Khi Lê – Trịnh sụp đỗ, ông theo phong trào Tây Sơn và được vua Quang Trung tín nhiệm giao nhiều trọng trách.

→ ông có những đóng góp tích cực cho triều đại Tây Sơn

• Hoàn cảnh sáng tác :
  • "Chiếu cầu hiền" được viết vào khoản năm 1788- 1789 khi tập đoàn Lê – Trịnh hoàn toàn tan rã.
• Mục đích :
  • Thuyết phục trí thức Bắc Hà hiểu đúng nhiệm vụ xây dựng đất nước mà Tây Sơn đang tiến hành để cộng tác phục vụ triều đại mới.
• Thể loại :
  • Chiếu là một thể văn nghi luận chính trị xã hội thời trung đại thường do nhà vua ban hành.
  • Xuống chiếu cầu hiền tài là một truyền thống văn hóa chính trị của triều đại phong kiến phương đông.
  • Văn thể chiếu trang trọng, lời lẽ rõ ràng, tao nhã.
• Bố cục: Ba phần.
  • Phần 1: “Từng nghe.. người hiền vậy”. → Quy luật xử thế của người hiền
  • Phần 2: “Trước đây thời thế....của trẫm hay sao?”→ Cách ứng xử của sĩ phu Bắc Hà và nhu cầu của đất nước 
  • Phần 3:“Chiếu này ban xuống ....Mọi người đều biết." → Con đường cầu hiền của vua Quang Trung.

• Ng­ười hiền tài có mối quan hệ với thiên tử.
• Người hiền phải do thiên tử sử dụng.
• Không làm như­ vậy là trái với đạo trời, trái với quy luật cuộc sống.
• Tác giả so sánh người hiền:
  • Người hiền – ngôi sao sáng ; thiên tử- sao Bắc Thần(tức Bắc Đẩu).
• Từ quy luật tự nhiên :
  • Sao sáng ắt chầu về ngôi Bắc Thần (ngôi  vua).

→ Dùng hình ảnh so sánh, lấy từ luận ngữ tạo nên tính chính danh cho "Chiếu cầu hiền" vừa đánh trúng vào tâm lí của nho sĩ Băc Hà. Cho ta thấy Quang Trung là người có học, biết lễ nghĩa.

• Cách ứng xử của sĩ phu Bắc Hà:
  • Mai danh ẩn tích bỏ phí tài năng "Trốn tránh việc đời".
  • Ra làm quan: sợ hãi, im lặng như bù nhìn “không dám lên tiếng", hoặc làm việc cầm chừng “đánh mõ, giữ cửa”.
  • Một số đi tự tử “ra biển vào sông”. → Vừa châm biếm nhẹ nhàng vừa tỏ ra người viết bài Chiếu có kiến thức sâu rộng, có tài năng văn chương.
• Hai câu hỏi: “Hay trẫm ít đức không đáng để phò tá chăng?”. Hay đang thời đổ nát chưa thể ra phụng sự Vương hầu chăng?” → Vừa thể hiện sự thành tâm, khiêm nhường, vừa thể hiện sự đòi hỏi và cả chút thách thách của vua Quang Trung. (Khiến người nghe không thể không thay đổi cách sống. Phải ra phục vụ và phục vụ hết lòng cho triều đại mới).
• Tính chất của thời đại và nhu cầu của đất nước: Thẳng thắn tự nhận những bất cập của triều đại mới, khóe léo nêu lên những nhu cầu của đất nước :
  • Trời còn tối tăm
  • Buổi đầu đại định
  • Triều chính còn nhiều khiếm khuyết.

→ Gặp nhiều khó khăn ⇒ đòi hỏi sự trợ giúp của nhiều bậc hiền tài.

• Kết thúc đoạn hai: Hỏi mà khẳng định→ Nhân tài không những có mà còn có nhiều. Vậy tại sao “không có lấy một người tài danh nào ra phò giúp cho chính quyền buổi ban đầu của trẫm hay sao?” ⇒ Cách nói vừa khiêm nhường tha thiêt, vừa khiên quyết khiến người hiền tài không thể không ra giúp triều đại mới làm cho nho sĩ Bắc Hà không thể không thay đổi cách ứng xử.

• Đối tượng cầu hiền: quan viên lớn nhỏ, thứ dân trăm họ.
• Đường lối cầu hiền:
  • Cho phép mọi người có tài năng thuộc mọi tầng lớp trong xã hội được dâng sớ tâu bày kế sách
  • Cho phép các quan văn võ tiến cử người có nghề hay, nghiệp giỏi 
  • Cho phép người tài tự tiến cử.

→ Tư tưởng dân chủ tiến bộ, đường lối cầu hiền: rộng mở, đúng đắn.

• Tác giả kêu gọi người có tài đức cố gắng hãy cùng triều đình gánh vác việc nước và hưởng phúc lâu dài.

Biện pháp cầu hiền: cụ thể, dễ thực hiện.

→ vua Quang Trung là người có tầm nhìn xa trông rộng cũng như khả năng tổ chức, sắp đặt chính sự, biết giải tỏa những băn khoăn có thể có cho mọi thần dân, khiến họ yên tâm tham gia việc nước. 

• Tổng kết

  • Nội dung

    • Chiếu cầu hiền là một văn kiện lịch sử quan trọng thể hiện chủ trương đúng đắn của nhà Tây Sơn, cũng như ngợi ca tầm nhìn chiến lược và tình cảm đại lượng của vua Quang Trung trong việc vận động trí thức Bắc Hà tham gia xây dựng đất nước

  • Nghệ thuật 

    • Cách nói sùng cổ
    • Lời văn ngắn gọn, súc tích 
    • Lập luận chặt chẽ, khúc chiết kết hợp với tình cảm tha thiết, mãnh liệt đầy sức thuyết phục về lí và tình

Đề: Nêu cảm nhận của em về tư tưởng và tình cảm của vua Quang Trung được thể hiện qua bài chiếu

Gợi ý làm bài

Các em có thể tham khảo các gợi ý dưới đây:

• Trong bối cảnh xã hội vừa trải qua cảnh loạn lạc, kẻ sĩ lúng túng và chán nản, bi quan, nhiều người muốn trốn tránh không muốn ra làm quan vì nhiều lí do khác nhau. Thấy được vấn đề đó, vua Quang Trung đã nhờ Ngô Thì Nhậm thực hiện nhiệm vụ chiến lược, viết Chiếu cầu hiền thuyết phục sĩ phu Bắc Hà với mong muốn cho họ hiểu đúng nhiệm vụ xây dựng đất nước mà triều Tây Sơn đang dự kiến làm, để họ có thể chủ động phục vụ triều đại mới.
• Vì lợi ích chung của đất nước đòi hỏi sự cộng tác của người hiền, trong bài lời chiếu, vua Quang Trung đã bày tỏ thái độ khiêm tốn, thể hiện tấm lòng chân thành để cầu hiền. Hìn tượng "trẫm" trong bài chiếu hiện lên như một vị vua biết xét mình, lắng nghe, lo lắng cho sự hưng thịnh của đất nước, tha thiết cần người phò trợ. Đồng thời, ta cũng thấy được tấm lòng khoan dung đức độ và tinh thần hòa giải của vua Quang Trung.