Bài 5: Văn hóa Việt Nam từ năm 1945 đến nay

• Cách mạng tháng Tám là một bước ngoặt vĩ đại trong lịch sử Việt Nam. Từ đây, toàn dân Việt Nam bước sang một cuộc đời mới, lịch sử Việt Nam bước sang một trang mới. Ngày 2-9-1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc Tuyên ngôn độc lập ở Ba Đình lịch sử, chấm dứt chế độ thực dân nửa phong kiến ở nước ta. Thể nhưng chỉ hai chục ngày sau đó, ngày 23-9-1945, thực dân Pháp núp dưới bóng quân Anh, trong vai trò lực lượng Đồng Minh sang giải giáp phát xít Nhật ở Đông Dương, gây hấn ở Nam Bộ.
• Ngày 19-12-1946, nghe theo lời kêu gọi toàn quốc kháng chiến của Chủ tịch Hồ Chí Minh, cả tộc bước vào cuộc trường chinh kháng chiến ba ngàn ngày không nghỉ để bảo vệ quyền độc lập dân tộc mới giành lại được. Trong cuộc chiến đấu không cân sức này, dân tộc Việt Nam, ngoài một chủ nghĩa yêu nước truyền thống còn có một hệ tư tưởng chủ nghĩa Mác - Lênin soi đường.
• Ngày 21-7-1954, Hiệp định Giơnevơ được kí kết. Nước ta tạm thời chia thành hai miền với hai thể chế chính trị khác nhau, quân dân ta, dưới sự lành đạo của Đàng ở hai miền cùng tiến hành hai nhiệm vụ chính trị khác nhau. Miền Bắc đi lên xây dựng chủ nghĩa xã hội, miền Nam tiếp tục cuộc cách mạng dân tộc dân chủ nhân dân, đế quốc Mỹ ngày càng can thiệp sâu hơn vảo miến Nam, từ chỗ viện trợ đến chỗ đưa quán lính vào, gây chiến tranh với lực lượng cách mạng của ta. Ngày 5- 8-1964, Mỹ lại leo thang, dùng niáv bay đánh phá mién Bắc. Phạm vi cúa cuộc chiến đấu bảo vệ độc lập dàn tộc không côn giới hạn ở mién Nam nữa, nói như Tố Hữu, cả nước là chiến trường, "Ba mốt triệu nhân dân, tất cả hành quân, tãt cả thành chiến sĩ".
• Năm 1968, chính quyền Mỹ phải chấp nhận thất, bại không ném bom ở Bắc Việt Nam nữa, nhưng đến năm 1972, chúng lại đưa máy bay ném bom phá hoại miền Bắc với  quy mô lỏn hơn. Ở miền Nam, cuộc chiến tranh cảng ngàv cảng mở rộng về  quy mô và khốc liệt về tính chất. Việt Nam trở thành nơi đối đầu của hai trào lưu tư tưởng trên thế giới. Với chiến dịch Hồ Chí Minh năm 1975, công cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước của dân tộc ta toàn tháng, giành lại toàn vẹn non sông.
• Như thế, nét riêng của lịch sử Việt Nam 50 năm qua là cả dân tộc phải tiến hành cuộc kháng chiến kéo dài 30 năm. Nhìn ở phương diện văn hóa học, chiến tranh là "giai điệu" không bình thường của cuộc sống. Tính chát không bình thường này sẽ chi phối mọi phương diện trong đời sống văn hóa dân tộc từ nội dung đến thể loại, loại hình.

• Tác động lớn nhất của cuộc Cách mạng tháng Tám đối với vân hóa là tạo ra một xã hội của những ngươi chủ, mà nguồn gốc xuất thân của họ là nông dân, công nhân. Từ thân phận bị áp bức, nô lệ, họ vụt đứng lên làm chủ cuộc đời mình và xây dựng một xã hội của mình. Sự vận động xã hội thực sự có những thay đổi về chất trong tất cả các lĩnh vực đời sống xã hội và cá nhân, kinh tế, chính trị đến văn hóa,
• Ở nông thôn, việc tổ chức đời sống sản xuất vào thời chiến tranh được làm theo mô hình hợp tác xã, nông trương quốc doanh, đã khiến cho diện mạo làng xã ở nông thôn Bắc Bộ có một thời hơi khác so với xã hội nông thôn Việt Nam cổ truyền. Nếu nhìn ở phương diện kinh tố, chính trị, mô hình ấy dã góp phần đác lực vào thắng lợi của công cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc, thì ở phương diện văn hóa, thực ra, nó chưa đủ sức để làm biến đổi hẳn làng xã cổ truyền, nhất là ở Bắc Bộ. Từ sau năm 1985, chủ trương khoán hộ được thực hiện đại trà. Công cuộc đổi mới do Đảng Cộng sản Việt Nam khởi xướng, lãnh đạo đã đem đến cho nông thôn Việt Nam một sinh khi mới.
• Trong khi đó, từ năm 1945 đến nay, nền công nghiệp của Việt Nam có nhiều bước tiến nổi bật, dẫn vượt lên hẳn những gì chính phủ thực dân đả làm trước nãm 1945, các khu công nghiệp Thái Nguyên, Việt Trì, Vinh, Hải Phòng..., xuất hiện, làm cho bộ mặt xã hội Việt Nam thay đổi hẳn. Sau năm 1975, chúng ta lại có điểu kiên xây dựng xã hội trong thời binh. Từ năm 1975 đến nám 1985, nền công nghiêp có phát triển, đạt được những thành tựu, nhưng không phải không mắc những sai lấm. Công cuộc đổi mới sau năm 1986 khiến cho nhịp độ phát triển công nghiệp nói riêng, kinh tế nói chung nhanh hơn rất nhiều.
• Về giáo dục, một thành tựu xuất sắc của Cách mạng tháng Tám là đặt nâng cao dân trí thành nhiệm vụ thường xuyên của chính quyền nhân dân - sản phẩm của cách mạng, thức tinh mọi tầng lớp nhân dân có ý thức về quyển lợi và trách nhiệm học tập. Thời đại mới này là thời đại truyền thống hiếu học của dân. tộc Việt Nam được phát triển rực rỡ nhất.
• Lần đầu tiên, nước Việt Nam sau Cách mạng tháng Tám đã từng bước xây dựng được một hệ thống giáo dục hoàn chỉnh,đáp ứng được yêu cầu nâng cao dân trí của nhân dân, nhất là của thế hệ trẻ, phục vụ đác lực các cuộc kháng chiến cứu nước, giành và bảo vệ độc lập dân tộc, hòa bình, thống nhất đất nước, cũng như xây dựng và phát triển đẩt nước với một xã hội công bàng, văn mình, đem lại hạnh phúc cho toàn thể dân tộc cho từng người và từng gia đình". Theo điều tra dân số năm 1989, tỉ lệ người biết chữ ở Việt Nam là 88%. Số học sinh các cấp học tăng lên theo từng năm, chẳng hạn, năm 1989-1990, con số này là 14.649 455, thì năm 1992-1993, con số đó là 15.215 897 và đến năm 1993-1994, nó đã là 16.012.702. Một đội ngũ cán bộ khoa học kĩ thuật đã xuất hiện với 450 tiến sĩ, 3000 phó tiến sĩ, 600 giáo sư, 2800 phó giáo sư và hơn một triệu người có trình độ từ công nhân ki thuật đến đại học tính đến thời điếm năm 1995.

Như thế, những thay đổi cơ bản từ kinh tế đến giáo dục khiến cho xã hội Việt Nam có những thay đổi căn bản. Nhìn ở phương diện văn hóa học, ít nhất cũng cán ghi nhận các khía cạnh sau:

• Người dân, với tư cách công dân, được khẳng định, cùng với điểu này ý thức về cá nhân được tô đậm.
• Dân trí ngày càng được nâng-cao, tầng lớp trí thức cảng ngày cảng đông đảo. Như vậy, chủ/khách thể của văn hóa Việt Nam thay đổi 30 với giai đoạn trước cả về chất lượng lẫn số lượng.

• Khác với các giai cấp từng giữ vai trò lành đạo xã hội Việt Nam, giai cấp vô sản rất chú trọng lành đạo các phương diện của văn hóa. Quán triệt và vận dụng sáng tạo chủ nghĩa Mác-Lênin. Đảng ta đã có một quan điểm đúng đắn về văn hóa, đồng thời có một phương pháp lãnh đạo đúng đắn đối với văn hóa. Quan điểm ấy là sự kết hợp những nguyên tắc cách mạng với những truyền thống tốt đẹp của dân tộc.
• Ngay từ những năm chưa giành được chính quyền, Đảng Cộng sản Đông Dương (nay là Đảng Cộng sản Việt Nam) đã chú trọng đến văn hóa. Năm 1943, đề cương văn hóa Việt Nam của Đảng được công bô Bản đề cương nhấn mạnh ba nguyên tắc vận động của cuộc vận động văn hóa là dân tộc hóa, đại chúng hóa và khoa học hóa. Đó là định hướng quan trọng cho sự ra đời của nền văn hóa mới ở giai đoạn sau năm 1945
• Ngày 24-11-1946, Hội nghị văn hóa toàn quốc lần thứ nhất được triệu tập ở Hà Nội. Năm 1948, Hội nghị văn hóa toàn quốc lần thứ hai họp tại chiến khu Việt Bắc. Đồng chí Trường Chinh, lúc ấy là Tổng bí thư của Đảng đã trình bày bản báo cáo Chủ nghĩa Mác và vấn đề văn hóa Việt Nam. Có thể nói đây là văn kiện lí luận đầu tiên mà Đảng ta đã vận dụng chủ nghĩa Mãc-Lênin. Để giãi quyết một số văn đề của văn hóa Việt Nam.
• Các đại hội văn nghệ toàn quốc lần thứ 2 (1957), lần thứ 3 (1962), lần thứ 4 (1968) do Đảng ta trực tiếp chỉ đạo đều đã đánh giá đúng đắn những thành tựu đã qua và để ra phương hưởng cho chặng đường tới.
• Đại hội đại biển lần thứ 6 của Đảng Cộng sản Việt Nam, trên tinh thần nhìn thẳng vào sự thật, đánh giá đúng sự thật và nói rõ sự thật, đã khẳng định vị trí, vai trò của văn hóa văn nghệ. Nối tiếp tinh thần này, nghị quyết V của Bộ chính trị đã khẳng định văn hóa là nhu cầu thiết yếu trong đời sống tinh thần của xã hội, thể hiện trình độ phát triển chung của một đất nưức, một thời đại, là lĩnh vực sản xuất tinh thấn tạo ra những giá trị văn hóa, những công trình nghệ thuật được lưu truyền từ đời này qua đời khác, làm giàu đẹp thêm cuộc sống con người. Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VII của Đảng đã tiếp tục phát triển những luận điếm cơ bẳn của Đại hội VI, cũng như nghị quyết V của Bộ chính trị Ban chấp hành Trung ương khóa VII Triển khai nghị quyết này, hội nghị lấn thứ 4 của Ban chấp hành Trung ương khóa VIi đã ra nghị quyết về công tác vân hóa vản nghệ. 
• Như vậy, từ Đề cương văn hóa Việt Nam năm 1943 đến nghị quyết hội nghị lần thứ 5 của Ban chấp hành Trung ương khóa VIII, quan điểm của Đảng về văn hóa càng ngày càng tiếp cận tinh chất khoa học của đối tượng. Đồng thời sự lãnh đạo, chỉ đạo của Đảng đã sâu sắt, kịp thời. Chính quan điểm, sự lãnh đạo, chi đạo này đã khiến văn hóa Việt Nam từ 1945 đến nay có bước phát triển vượt bậc.

Tiến trình 50 năm qua của văn hóa Việt Nam, thực ra rất ngắn ngủi so với toàn bộ diễn trình văn hóa Việt Nam, nhưng lại là một giai đoạn văn hóa Việt Nam phát triển cả về lượng, lần về chất. Tuy vậy, nó lại là một giai đoạn còn đang chịu sự thử thách khác nghiệt của thời gian. Sự khái quát các đặc điểm của tiến trình văn hóa Việt Nam từ nàm 1945 đến nay còn ở mức ban đầu.

• Điều dễ nhận thấy của văn hóa Việt Nam từ năm 1945 đến nay là sự phát triển của văn hoa chuyên nghiệp, chuyên nghiệp hóa hoạt động văn hóa. Sự phát triển này ngày càng khẳng định rõ hơn bản sắc văn hóa dân tộc, cũng khẳng định sự tiếp cận với xu thế hiện đại của thời đại. Chín năm kháng chiến chống Pháp ác liệt, hoạt động báo chí, in ấn, vẫn được chú trọng. Năm 1947, Đảng ta chủ trương xây dựng lại các nhà xuất bản sách và các báo Hoạt động văn học nghệ thuật, phát triển mạnh mẽ trong thời kháng chiến chóng Pháp, chỉ tính riêng chín năm từ năm 1945 - 1954, ta đã xuất bản được 8.579.415 bản sách, sản xuất được 35 bộ phim thời sự tài liệu.
• Ngay sau khi hòa bình lập lại, lực lượng hoạt động văn hóa nghệ thuật chuyên nghiệp được tổ chức lại. Các đoàn nghệ thuật như kịch nói Hà Nội, kịch nói Quân đội, kịch nói Nam Bộ, Đoàn Ca múa nhạc Trung ương, Đoàn văn công Tổng cục Chính trị, Đoàn cải lương Nam Bộ, Doãn dân ca khu V, Đoàn ca kịch Trị - Thiên; các thể loại như nhạc, kịch hát, thơ múa, kịch múa, các thể loại âm nhạc thính phòng tiếp thu từ tinh hoa văn hóa Bắc học thế giới là những thể loại đời hỏi phải có kiến thức phong phú, trình độ kỉ thuật nghiệp vụ cao (cả về sáng tác lẫn biểu diễn), đã phát triển. Chính vì thế, có thể nói rằng, đây là thời kì nghệ thuật ca múa và sân khấu, đặc biệt là kịch nói rất phát triển Nghệ thuật, điện ảnh qua thời kì phôi thai trước năm 1945, sau chín năm kháng chiến và tù 1954 đến nay là bước phát triến đột biến. Dã có những phim Việt Nam như Cánh dồng honng và một số phim khác đoạt, gjài thưởng quốc tể.
• Cùng với điện ảnh là nghệ thuật sân khâu, tạo hình, tất cả đều rất phát triển.
• Đáng kể hơn cả là sự phát triển của văn học. Trong lịch sử văn học dân tộc, chưa bao giờ đội ngũ sáng tác văn học lại đông đảo như hiện tại, và có nhiều tác phẩm như thời gian từ 1945 đến nay. Sự trong sáng về ngôn ngữ, sự đa dạng về chủ đẽ, sự phong phú về sáng tác, thể loại đã khiến cho nền văn học hiện đại xứng đáng với đánh giá của Đại hội đại biểu lấn thứ tư của Đảng Cộng sản Việt Nam: đứng vào hàng tiên phong của văn học các dân tộc bị áp bức, đấu tranh giải phóng dân tộc.
• Có được những thành tựu ấy chính là nhờ sự phát triển cả về chất lượng và số lượng của đội ngũ hoạt động văn hóa chuyên nghiệp. Trình độ dân trí được nâng cao, khiến cho chủ khách thể của văn hóa Việt Nam thay đổi. Nhiều nhà hoạt động văn hóa sinh ra và trưởng thành từ đội ngũ những người lao động. Xin đơn cử nhà văn Võ Huy Tâm, Nguyễn Khải v.v.., cả hai vốn là công nhân, bộ đội, hoặc Trần Đăng Khoa, nhà thơ thiếu nhi được nhiều bạn đọc nước ngoài biết đến, vốn là con em của một gia đình nông dân, nhờ được học tập dưới mái trường xã hội chủ nghĩa mà thành nhà thơ.
• Mặt khác, chính hai cuộc kháng chiến oai hùng của dân tộc đã đào luyện một đội ngũ những nhà hoạt động văn hóa nghệ thuật chuyên nghiệp. Hàng loạt các tác giả ở mọi lĩnh vực như văn học, với Tố Hữu, Chế Lan Viên, Huy Cận, Xuân Diệu, Tế Hanh, Nguyễn Khải, Tô Hoài, Nguyễn Thi, Lê Anh Xuân, Phan Tứ, Nguyễn Khoa Điềm, Phạm Tiến Duật, Nguyễn Quang Sáng, Hữu Thình v.v.sân khấu như Đào Hổng Cẩm, Ngô Y Linh, Lưu Quang Vũ,Tào Mạt v.v...điện ảnh như Phạm Văn Khoa, Bùi Đình Hạc, Trà Giang, Nguyễn Hải Ninh, Nguyễn Hồng Sến, Khải Hưng v.v..., được tôi luyện qua hai cuộc kháng chiến, trở thành những tác giả, những nhả hoạt động văn hóa chuyên nghiệp trong thời gian qua.
• Hơn nữa, sự thay đổi trong chủ/khách thể của văn hóa Việt Nam cần phải được nhìn nhận từ phía phong trào vân hóa quân chúng. Chưa bao giờ trong diễn trình văn hóa Việt Nam lại có một phong trào văn hóa quần chúng như năm mươi năm qua. Nếu trong chống Pháp có phong trào kháng chiến hóa văn hóa, văn hóa hóa kháng chiến thì kháng chiến chống MI lại có phong trào tiếng hát át tiếng bom, tiếng loa hòa tiếng súng, tất cả những phong trào này đều là phong trào văn hóa nghệ thuật quán chúng.
• Sự phát triển ấy, ít nhất phải được ghi nhận từ hai phương diện: chứng tỏ sự thay đổi chủ/khách thể của văn hóa Việt Nam và tạo môi trường, tạo nguồn cho văn hóa chuyên nghiệp phát triển.

• Từ quan điểm về văn hóa, những năm qua, Đảng, Nhà nước ta rất chú trọng khai thác các giá trị văn hóa truyền thống. Chưa bao giờ trong diễn trình lịch sử của văn hóa Việt Nam, văn hóa truyền thống lại được chú trọng kế thừa, phát huy một cách sâu sắc như vậy. Ngay từ năm 1946, Hồ Chí Minh đã phát biểu trong Hội nghị văn hóa toàn quốc lẩn thứ nhất: "phải biết tiếp thu những kinh nghiệm quý báu của nền văn hóa xưa và nay để xây dựng nên văn hóa mới Việt Nam với ba tính chất dân tộc, khoa học và đại chúng. Cho nên, năm mươi năm qua, công tác kế thừa, phát triển văn hóa truyền thống đạt được nhiều thành tựu đáng kể. Chẳng hạn với nghệ thuật truyẽn thống như chèo, tuồng, mĩ thuật dân gian, việc kế thừa được thực thi ở cả hai phương diện khôi phục, bảo tồn và chỉnh lí, cải biên. Công tác sưu tầm nghiên cứu văn hóa dân gian đã đạt được những thành tựu vượt bậc. Nếu như "Trước Cách mạng tháng Tám, ở nước ta chưa có ngành nghiên cứu văn học dân gian và khoa nghiên cứu văn hóa dân gian" thì hiên nay khoa nghiên cứu văn hóa dân gian đã phát triển, trở thành một ngành khoa học có vị thế quan trọng trong các ngành nghiên cứu khoa học xã hội ở Việt Nam.
• Các lĩnh vực của văn hóa dân gian được khai thác, lỉnh vực nào cũng có nhũng công trình đáng kể như văn học dân gian với Tục ngữ ca dao dán ca Việt Nam của Vũ Ngọc Phan, Kho tàng truyện cổ tích Việt Nam của Nguyễn Đổng Chi, v.v... như lễ hội với lễ hội cổ truyền của người Việt ở Bắc Bộ Việt Nam do Lê Trung Vũ chủ biên, Lễ hội truyền - thống trong đời sống xã hội hiện đại do Đinh Gia Khánh, Lê Hữu Tầng đồng chủ biên v.v..., như mĩ thuật dân gian với các công trình Mĩ thuật thời Lý, Trăn, Lê sơ, Mạc, Mỉ thuật Huế của Viện mĩ thuật (nay thuộc trưòng Dại học Mĩ thuật Hà Nội) v.v. ...
• Với văn hóa Bắc học, công việc nghiên cứu đã đạt được những thành tựu đáng kể, nhiều tác giả của văn học cổ được nghiên cứu, đánh giá, khẳng định nhu Nguyễn Trãi, Nguyễn Dư, Hồ Xuân Huơng, Cao Bá Quát, Nguyễn Đình Chiểu v. v... Hầu hết tác phẩm, tác giả của văn học dân tộc đã được giới thiệu, nghiên cứu, có Lê, chi dưới ánh sáng của thời đại mới, văn học truyền thống mới được chỉ ra một cách đầy đủ các giá trị của nó.
• Sau nghị quyết V của Bộ chính trị Ban chấp hành Trung ương khóa VI, đặc biệt là sau nghị quyết hội nghị lẩn thứ 4 của Ban chap hãnh Trung ương khóa VII về văn hóa văn nghệ, việc khai thác di sản văn hóa dân tộc ngày càng được chú trọng. Vấn đề gìn giữ bản sắc văn hóa dân tộc được Đảng, Nhà nước đặt ở tầm vi mô để giải quyết các công việc nhằm giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc. Vì thế, việc kế thừa phát huy các giá trị văn hóa mới và kết quả của công việc không chỉ là bảo lưu, gìn giữ văn hóa dân gian, truyền thống, mà còn góp phần không nhỏ vào sự phát triển của văn hóa chuyên nghiệp, đồng thời chứng tỏ sự thống nhất của văn hóa các dân tộc ở Việt Nam.

• Nét khác biệt căn bản giữa văn hóa từ 1945 đến nay và các giai đoạn trước là ở mức độ của sự giao lưu văn hóa Giai đoạn từ 1945 đến nay, sự giao lưu này diễn ra trong sự tự nhiên và tự giác Điểm xuất phát của vấn đề là quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam về văn hóa. Tiếp thu tinh hoa văn hóa nước ngoài để xây dựng nến văn hóa mới là sợi chỉ đỏ xuyên suốt, quá trình lãnh đạo, chỉ đạo của Đảng ta đoi với cống tác văn hóa. Việc trao đổi văn hóa với nước ngoài được chú ý ngay từ sau hòa binh lập lại, ở tất cả các bộ môn văn hóa : sân khấu, âm nhạc, ca múa. giao hưởng, điện ảnh, thư viện, bào tàng, văn hóa quấn chúng, ba lê v.v ., Nhiều hiệp định văn hóa được kí giữa nước ta, và các nước bạn. Sự trao đổi văn hóa giữa nước ta và các nước bạn cũng đã diễn ra.
• Mặt khác, từ năm 1951, nhất là sau năm 1954, khi Việt Nam là thành viên của phe xã hội chủ nghĩa, nên sự giao lưu văn hóa giữa Việt Nam và các nước xã hội chủ nghĩa như Liên Xô và các nước Đông Âu (trước đây), cũng nhu Trung Quốc đã được đẩy mạnh.
• Trong khi đó, ở miễn Nam, từ năm 1954 đến năm 1975, giao lưu giữa văn hóa Việt Nam và văn hóa Mỹ, không phải là giao lưu tự nhiên, mà là sự giao lưu cưỡng bức.
• Từ sau năm 1975, hai miền thống nhất, việc giao lưu văn hóa giữa nước ta và thế giới cảng diễn ra mạnh mẽ hơn. Và cuối cùng, không thể không thừa nhận sự tiến bộ vẽ khoa học kỹ thuật, nhất là khoa học thông tin hiện đại, đã khiến cho việc giao lưu văn hóa ở thời hiện đại diễn ra mạnh mẽ hơn nhiều so với trước đây.
• Tóm lại, giai đoạn từ năm 1945 đến nạy thực ra là ngắn ngủi 50 với diễn trình lịch sử của văn hóa Việt Nam. Thêm vào đó trong đoạn này văn hóa Việt Nam lại phát triển trong điểu kiện của cuộc chiến tranh giữ nước kéo dài 30 năm, trong điều kiện lịch sử đầy biến động phức tạp, trong điều kiện khoa học công nghệ thông tin phát triển như vũ bão khắp toàn cầu, nhưng nó vẫn đạt được những thành tựu rất đổi tự hào, tiếp nối mạch phát triển của văn hóa dân tộc.