Qua bài giảng Từ nhiều nghĩa và hiện tượng chuyển nghĩa của từ, giúp các em nắm được từ khái niệm từ nhiều nghĩa, các hiện tượng chuyển nghĩa của từ. Qua đó, giúp các em biết phân biệt nghĩa gốc và nghĩa chuyển của từ. Biết đặt câu với từ được dùng với nghĩa gốc, từ được dùng với nghĩa chuyển. Bên cạnh đó, bài học còn rèn luyện cho các em thái độ yêu mến, giữ gìn và phát huy sự trong sáng của tiếng Việt. Chúc quý thầy cô và các em có những tiết học sôi động, hiệu quả và hấp dẫn hơn tại lớp.
Tóm tắt bài
1.1. Từ nhiều nghĩa
- Khái niệm
- Từ có thể có một nghĩa hay nhiều nghĩa. Ban đầu, từ thường chỉ có một nghĩa nào đó. Nhưng trong thực tế sử dụng, để đáp ứng trình độ nhận thức ngày càng cao của con người, trình độ phát triển của xã hội, nhằm gọi tên, biểu đạt những sự vật, hiện tượng, khái niệm mới, ngoài cách tạo ra những đơn vị từ mới hoàn toàn, người ta thêm vào nghĩa mới cho những từ đã có sẵn. Cách thêm nghĩa mới vào cho từ chính là cách tạo ra từ nhiều nghĩa.
- Ví dụ minh họa
- Từ "chân"
- Bộ phận dưới cùng của cơ thể người, động vật; dùng để đi, đứng (đau chân, gãy chân...)
- Bộ phận dưới cùng của một số đồ vật, có tác dụng đỡ các bộ phận khác (chân bàn, chân ghế, chân đèn...)
- Bộ phận dưới cùng của một số sự vật, tiếp giáp và bám chặt vào mặt nền (chân tường, chân răng...)
- Một số từ chỉ một nghĩa
- Ví dụ minh họa
- Xe đạp: Chỉ một loại xe phải dạp mới đi được
- Xe mãy: Chỉ một loại xe có động cơ, chạy bằng xăng.
- Compa: Chỉ một loại đồ dùng học tập
- Toán học: Chỉ một môn học cụ thể.
- Hoa nhài: Chỉ một loại hoa cụ thể.
- Bút mực: Bút phải bơm mực mới viết được.
- Ví dụ minh họa
- Từ "chân"
- Ghi nhớ 1: SGK/ 56
1.2. Hiện tượng chuyển nghĩa của từ
a. Hiện tượng chuyển nghĩa
- Chuyển nghĩa là hiện tượng thay đổi nghĩa của từ, tạo ra những từ nhiều nghĩa.
- Nghĩa gốc: Là nghĩa xuất hiện từ đầu, làm cơ sở hình thành các nghĩa khác.
- Nghĩa chuyển: Là nghĩa được hình thành trên cơ sở của nghĩa gốc.
- Chuyển nghĩa: Là hiện tượng thay đổi nghĩa của từ tạo ra những từ nhiều nghĩa.
- Thông thường trong câu từ chỉ có một nghĩa nhất định.
- Ví dụ:
"Mùa xuân người cầm súng,
Lộc giắt đầy quanh lưng.
Mùa xuân người ra đồng,
Lộc trải dài nương mạ".
("Mùa xuân nho nhỏ" của Thanh Hải)
Từ "xuân": chỉ mùa xuân → Hiểu theo nghĩa gốc.
- Trong một số trường hợp từ có thể được thể hiểu theo cả nghĩa gốc lẫn nghĩa chuyển.
- Ví dụ
"Mùa xuân là tết trồng cây,
Làm cho đất nước càng ngày càng xuân".
(Hồ Chí Minh)
Xuân (1): Nghĩa gốc.
Xuân (2): Nghĩa chuyển.
→ Hiểu theo 2 nghĩa.
b. Phân biệt từ nhiều nghĩa và từ đồng âm
| So sánh | Từ nhiều nghĩa | Từ đồng âm |
| Giống nhau | Âm thanh giống nhau | |
| Khác nhau | Có mối liên hệ nhất định giữa các nghĩa | Khác xa nhau về nghĩa |
| Ví dụ |
| "Bà già đi chợ Cầu Đông, Bói xem một quẻ có chồng lợi chăng? Thầy bói xem quẻ nói rằng: Lợi thì có lợi nhưng răng không còn."
|
- Ghi nhớ 2: SGK/ 56
Bài tập minh họa
Ví dụ
Đề bài: Hãy tìm ví dụ từ có nhiều nghĩa, phân tích và chứng minh tính chất nhiều nghĩa của ví dụ đó.
Gợi ý làm bài
- Với từ “Ăn’’:
- Ăn cơm: cho vào cơ thể thức nuôi sống (nghĩa gốc).
- Ăn cưới: Ăn uống nhân dịp cưới.
- Da ăn nắng: Da hấp thụ ánh nắng cho thấm vào, nhiễm vào.
- Ăn ảnh: Vẻ đẹp được tôn lên trong ảnh.
- Tàu ăn hàng: Tiếp nhận hàng để chuyên chở.
- Sông ăn ra biển: Lan ra, hướng đến biển.
- Sơn ăn mặt: Làm huỷ hoại dần từng phần.
→ Như vậy, từ “Ăn” là một từ nhiều nghĩa.
- Nghĩa đen: Mỗi từ bao giờ cũng có một nghĩa chính, nghĩa gốc và còn gọi là nghĩa đen. Nghĩa đen là nghĩa trực tiếp, gần gũi, quen thuộc, dễ hiểu; nghĩa đen không hoặc ít phụ thuộc vào văn cảnh.
- Nghĩa bóng (nghĩa chuyển): Là nghĩa có sau, được suy ra từ nghĩa đen. Muốn hiểu nghĩa chính xác của một từ được dùng, phải tìm nghĩa trong văn cảnh.
→ Từ "ăn" có nhiều nghĩa ⇒ Từ nhiều nghĩa.
3. Soạn bài Từ nhiều nghĩa và hiện tượng chuyển nghĩa của từ
Để nắm được từ khái niệm từ nhiều nghĩa, các hiện tượng chuyển nghĩa của từ, biết phân biệt nghĩa gốc và nghĩa chuyển của từ, biết đặt câu với từ được dùng với nghĩa gốc, từ được dùng với nghĩa chuyển, các em có thể tham khảo bài soạn Từ nhiều nghĩa và hiện tượng chuyển nghĩa của từ.
