Soạn bài Tổng kết phần tiếng Việt: hoạt động giao tiếp bằng ngôn ngữ

• Hoạt động giao tiếp bằng ngôn ngữ
  • Khái niệm
  • Quá trình tạo lâp
    • Quá trình tạo lập văn bản do người nói hay người viết thực hiện.
    • Quá trình lĩnh hội văn bản do người nghe hay người đọc thực hiện.
  • Các dạng thức của hoạt động giao tiếp bằng ngôn ngữ
• Ngữ cảnh
  • Khái niệm.
  • Các nhân tố:
    • Hiện thực được đề cập đến và văn cảnh.
    • Bối cảnh hẹp (bối cảnh tình huống).
    • Bối cảnh rộng (bối cảnh văn hóa).
    • Nhân vật giao tiếp.
• Nhân vật giao tiếp
• Nghĩa của câu
• Giữ gìn sự trong sáng của tiếng Việt

Đọc đoạn trích "Lão Hạc" của Nam Cao và thực hiện các yêu cầu

Câu 1: 

a. Sự đổi vai và luân phiên lượt lời trong hoạt động giao tiếp giữa Lão Hạc và ông giáo

b. Những đặc điểm của hoạt động giao tiếp ở dạng ngôn ngữ nói thể hiện qua những chi tiết

• Hai nhân vật: Lão Hạc và ông giá luân phiên đổi vai lượt lời. Lão Hạc là người nói trước và kết thúc sau nên số lượt lời nói của lão là 5, còn số lượt lời của ông giáo là 4. Vì tức thời nên có lúc ông giáo chưa biết nói gì, chỉ hỏi cho có chuyện (thế nó cho bắt à?).
• Đoạn trích rất đa dạng vê ngữ điệu
  • Ban đầu Lão Hạc nói với giọng thông báo (Cậu Vàng đi đời rồi ông giáo ạ!)
  • Tiếp đến là giọng than thở, đau khổ, có lúc nghẹn lời (Khốn nạ…nó không ngờ tôi nỡ tâm lừa nó!...).
  • Lúc đầu, ông giáo hỏi với giọng ngạc nhiên (Cụ bán rồi?).
  • Tiếp theo là giọng vỗ về an ủi (Cụ cứ tưởng thế…để cho nó làm kiếp khác.).
  • Cuối cùng là giọng bùi ngùi (Kiếp ai cũng thế thôi…hơn chăng?).
• Trong hoạt động giao tiếp bằng ngôn ngữ nói ở đoạn trích trên, nhân vật giao tiếp còn cử dụng các phương tiện hỗ trợ, nhất là nhân vật Lã Hạc: lão "cười như mếu", "mặt lão đột nhiên co rúm lại. Những nếp nhăn xô lại với nhau, ép cho nước mắt chảy ra ...".
• Từ ngữ dùng trong đoạn trích khá đa dạng, nhất là những từ ngữ mang tính khẩu ngữ, những từ đưa đẩy, chêm xen (đi đời rồi, rồi, à, ư, khốn nạ, chả hiểu gì đâu, thì ra, ...).
• Về câu
  • Một mặt đoạn trích dùng những câu tỉnh lược (Bán rồi! Khốn nạn ...Ông giáo ơi!).
  • Mặt khác nhiều câu lại có yếu tố dư thừa, trùng lặp (Này! Ông giáo ạ! Cái giống nó cũng khôn! Thì ra tôi bằng này tuổi đầu rồi mà còn đánh lừa một con chó, ...).

Câu 2: 

a. Các nhân vật giao tiếp có vị thế xã hội, quan hệ thân sơ và những đặc điểm gì riêng biệt?

• Vị trí xã hội: lão Hạc là người nông dân nghèo, "ông giáo" ở đây cũng chỉ là một ông giáo làng sống thanh bạch, gần gũi với dân làng.
• Quan hệ thân sơ: không phải họ hàng nhưng hai người có quan hệ thân mật, gần gũi, tin cậy lẫn nhau (trước khi chết, lão Hạc đã gửi gắm tất cả những điều hệ trọng cho ông giáo).
• Đặc điểm riêng: lão Hạc là người lớn tuổi hơn ông giáo (cách xưng hô).

b. Trong lượt lời đầu tiên của lão Hạc nói với ông giáo đã bộc lộ rõ những điều trên đây: "Cậu Vàng đi đời rồi, ông giáo ạ!". Có thể thấy:

• Không nói "con chó" mà nói "cậu Vàng" thì ông giáo vẫn hiểu, và khi đã bán con chó rồi mà vẫn gọi "cậu Vàng" chứng tỏ lão rất quý và tiếc con chó, (Chữ "đi đời" tiếp ngay sau cũng mang ý nghĩa như vậy).
• "Ông giáo ạ!": Cách xưng hô, cách nói vừa kính trọng vừa thân mật.

Câu 3: 

Nghĩa sự việc và nghĩa hình thái trong câu: "Bấy giờ cu cậu mới biết là cu cậu chết!":

• Nghĩa sự việc: thông báo việc con cho biết nó chết (cu cậu biết là cu cậu chết).
• Nghĩa tình thái:
  • Người nói rất yêu quý con chó (gọi nó là "cu cậu").
  • Việc con chó biết là nó chết là một bất ngờ (bấy giờ ... mới biết là ...).

Câu 4:

Trong đoạn trích có hoạt động giao tiếp ở dạng nói giữa hai nhân vật, đồng thời khi người đọc đọc đoạn trích lại có một hoạt động giao tiếp giữa họ với nhà văn Nam Cao. Chỉ ra sự khác biệt?

Ngoài ra, để nắm vững nội dung của bài học, các em có thể tham khảo thêm bài giảng Tổng kết phần tiếng Việt: hoạt động giao tiếp bằng ngôn ngữ.