Soạn bài Câu phủ định

• Hiểu rõ đặc điểm hình thức của câu phủ định: Câu phủ định có từ ngữ phủ định như: không, chẳng, chả, chưa, không phái (là), chẳng phải (là), đâu có phải (là), đâu (có) ... 
• Nắm vững chức năng của câu phủ định: chức năng thông báo, xác nhận không có sự vật, sự việc, tính chất, quan hệ nào đó (câu phủ định miêu tả); phản bác một ý kiến, một nhận định (câu phủ định bác bỏ). 
• Biết sử dụng câu phủ định phù hợp với tình huống giao tiếp.

Câu 1. Trong các câu sau đây, câu nào là câu phủ định bác bỏ? Vì sao? 

a) Tất cả quan chức nhà nước vào buổi sáng ngày khai trường đều chia nhau đến dự lễ khai giảng ở khắp các trường học lớn nhỏ. Bằng hành động đó, họ muốn cam kết rằng, không có ưu tiên nào lớn hơn ưu tiên giáo dục thế hệ trẻ cho tương lai. 

(Theo Lí Lan, Cổng trường mở ra) 

b) Tôi an ủi lão:

- Cụ cứ tưởng thế đấy chứ nó chá hiểu gì dâu! Vả lại ai nuôi chó mà chả bán hay giết thịt! Ta giết nó chính là hóa kiếp cho nó đấy, hóa kiếp để cho nỏ làm kiếp khác. 

(Nam Cao, Lão Hạc) 

a) Không, chúng con không đói nữa đâu. Hai đứa ăn hết ngần kia củ khoai thì no mòng bụng ra rối còn đói gì nữa. 

(Ngô Tất Tố, Tắt đền)

• Các câu phủ định bác bỏ:
  • Trong câu (b): Cụ cứ tưởng thế đấy chứ nó chả hiểu gì đâu!
  • Trong câu (c): Không, chúng con không đói nữa đâu.
• Câu: “Cụ cứ tưởng thế đấy chứ nó chả hiểu gì đâu!” là câu ông giáo nói ra để phản bác suy nghĩ của lão Hạc trước đó (Cái giống nó cũng khôn! Nó cứ làm in như nó trách tôi;…). Còn câu: “Không, chúng con không đói nữa đâu.” là câu cái Tí bác bỏ lại điều mà nó cho là mẹ nó (chị Dậu) đang nghĩ: mấy đứa con đang đói quá.

Câu 2. Đọc các đoạn trích sau và trả lời câu hỏi.

a) Câu chuyện có lẽ chỉ là một câu chuyện hoan đường, song không phải là không có ý nghĩa.

(Hoài Thanh, Ý nghĩa văn chương)

b) Tháng tám, hồng ngọc đỏ, hồng hạc vàng, không ai không từng ăn trong Tết Trung thu, ăn nó như ăn cả mùa thu vào lòng vào dạ.

(Băng Sơn, Quả thơm)

c) Từng qua thời thơ ấu ở Hà Nội, ai chẳng có một lần nghển cổ nhìn lên tán lá cao vút mà ngắm nghía một cách ước ao chùm sấu non xanh hay thích thú chia nhau nhấm nháp món sấu dầm bán trước cổng trường.

(Tạ Việt Anh, Cây sấu Hà Nội)

Những câu trên có ý nghĩa phủ định không? Vì sao?

⇒ Những câu trên không có ý nghĩa phủ định, ý nghĩa của câu đều là khẳng định 

• Cả ba câu trên đều là những câu phủ định vì đều có chứa những từ ngữ phủ định.
  • Trong (a) và (b): "không".
  • Trong (c): "chẳng".
• Nhưng các câu phủ định có cấu tạo khá đặc biệt: các từ phủ định trong các câu này hoặc kết hợp với một từ phủ định khác như:
  • "không phải là không trong" (a),
  • "không ai không trong" (b)
•  Các từ phủ định kết hợp với một từ nghi vấn như: 
  • "ai chẳng" (c).

Đặt những câu không có từ ngữ phủ định mà có ý nghĩa tương đương với những câu trên. So sánh những câu mới đặt với những câu trên đây và cho biết có phải ý nghĩa của chúng hoàn toàn giống nhau không?

• Những câu không có từ ngừ phủ định mà tương đương với những câu trên là:
  • a) Câu chuyện có lẽ chỉ là một câu chuyện hoang đường, song lại có ý nghĩa.
  • b) Tháng tám, hồng ngọc đỏ, hồng hạc vàng, mọi người đều từng ăn…
  • c) Từng qua thời thơ ấu ở Hà Nội, ai cũng có một lần nghển cổ…
• Việc dùng câu phủ định theo lối dùng hai từ ngữ phủ định (gọi là phu định của phủ định) hay dùng một từ phủ định kết hợp với một từ bất định (không), một từ nghi vấn là cách để nhấn mạnh hơn ý cần diễn đạt. Nghĩa của các câu loại này chắc chắn sẽ đậm hơn nghĩa của các câu khẳng định tương đương (như đã lấy ví dụ ở trên).

Câu 3. Xét câu văn sau và trả lời câu hỏi.

Choắt không dậy được nữa, nằm thoi thóp.

(Tô Hoài, Dế Mèn phiêu lưu kí)

Nếu Tô Hoài thay từ phủ định không bằng chưa thì nhà văn phải viết lại câu văn này như thế nào? Nghĩa của câu đó có thay đổi hay không? Câu nào phù hợp với câu chuyện hơn? Vì sao?

• Nếu Tô Hoài thay từ phủ định không bằng chưa thì nhà văn phải viết lại câu này như sau: Choắt chưa dậy được, nằm thoi thóp. Nghĩa của câu này đủ khác so với câu ban đầu. Choắt “chưa dậy được” thì đến một lúc nào đó có thể sẽ dậy được. Nhưng “Choắt không dậy được nữa” thì có nghĩa là Choắt mãi sẽ không dậy được. 
• Trong câu chuyện, Dế Choắt cuối cùng chết. Như vậy, câu “Choắt không dậy được nữa, nằm thoi thóp.” Phù hợp với nội dung câu chuyện hơn.

Câu 4. Các câu sau đây có phải là câu phủ định không? Những câu này dùng để làm gì? Đặt những câu có ý nghĩa tương đương. 

a) Đẹp gì mà đẹp! 

b) Làm gì có chuyện đó! 

c) Bài thơ này mà hay à? 

d) Cụ tưởng tôi sung sướng hơn chăng? 

(Nam Cao, Lão Hạc) 

• Các câu trên không phải là câu phủ định, vì không có từ phủ định. Nhưng các câu này lại biểu thị ý nghĩa phủ định. Những câu này dùng để phủ định bác bỏ ý kiến, nhận định trước đó. Có thể đặt những câu có ý nghĩa tương đương: 
• a) Không đẹp! 
• b) Chẳng có chuyện đó! 
• c) Bài thơ này không hay. 
• d) Tôi chẳng sung sướng hơn cụ đâu. 

Câu 5. Đọc đoạn trích sau (chứ ý các từ in đậm) và cho biết: Có thể thay quên bằng không, chưa bằng chẳng được không? Vì sao? 

Ta thường tới bữa quên ăn, nửa đêm vỗ gối; ruột đau như cắt, nước mắt dầm đìa; chỉ căm tức chưa xả thịt lột da, nuốt gan uống máu quân thù. Dẫu cho trăm thân này phơi ngoài nội cỏ, nghìn xác này gói trong da ngựa, ta cũng vui lòng. 

(Trần Quốc Tuấn, Hịch tướng sĩ)

• Không thể thay quên bằng không được vì quên có nghĩa là “không nghĩ đến, không để tâm đến”. Trần Quốc Tuấn lo nghĩ việc nước, căm thù giặc, tìm cách trả thù mà không để tâm đến việc ăn uống; còn không là từ phủ định, có thể tác giả vẫn nhớ đến việc “ăn” nhưng không ăn. Như vậy, thay không thì ý nghĩa của câu sẽ thay đổi.
• Không thể thay chưa bằng chằng được vì chưa có nghĩa là sẽ có lúc “xả thịt lột da, nuốt gan uống máu quân thù”, còn chẳng thì không bao giờ làm được việc này. Nếu thay chẳng thì ý nghĩa của câu cũng sẽ thay đổi.

Câu 6. Hãy viết một đoạn đối thoại ngắn, trong đó có dùng câu phủ định miêu tả và câu phủ định bác bỏ.

• - Tối hôm qua Ti vi không chiếu bộ phim mà cậu nói. (câu phủ định miêu tả)
• - Nhưng cậu đã xem ở những kênh nào?
• - Tớ đã kiểm tra tất cả các kênh nhưng chẳng kênh nào có cả. (câu phủ định bác bỏ).

Để chuẩn bị cho bài học được tốt hơn và nắm bài kĩ hơn các em tham khảo bài giảng Câu phủ định.

Nếu có thắc mắc cần giải đáp các em có thể để lại câu hỏi trong phần Hỏi đáp, cộng đồng Ngữ văn Chúng tôi sẽ sớm trả lời cho các em.