Soạn bài Ông già và biển cả - Hê-Minh-Uê

• Truyện khắc họa hình ảnh ông lão đánh cá đơn độc săn đuổi con cá kiếm lớn nhất đời là một biểu tượng về vẻ đẹp của ước mơ và hành trình gian khổ của con người để biến ước mơ thành hiện thực.
• Cách viết chân thực, đơn giản nhưng mang nghĩa hàm ẩn rộng lớn và sâu sắc.
• Dùng độc thoại nội tâm, sáng tạo hình ảnh có ý nghĩa biểu tượng.

Câu 1: Hình ảnh những vòng lượn của con cá Kiếm được nhắc đi nhắc lại trong đoạn văn gợi lên những đặc điểm gì trong cuộc đấu giữa ông lão và con cá (thời điểm, phong độ, tư thế)?

• Đoạn trích có hai hình tượng: ông lão và con cá Kiếm. Hai hình ảnh mang vẻ đẹp song song tương đồng trong một tình huống căng thẳng, đối lập.
• Trước hết cho thấy, mặc dù đã ba ngày hai đêm đuổi theo con cá kiếm nhưng ông lão cũng chưa nhìn thấy con cá. Ông chỉ cảm nhận tình trạng của con cá qua sợi dây, qua vòng lượn từ rộng tới hẹp, từ xa tới gần của nó và điều đó cũng cho thấy ông lão rất giàu kinh nghiệm. Mặc khác từ những vòng lượn đó mà ta hiểu được sự cố gắng của con cá, mặc dù đã mắc câu nhưng nó vẫn muốn thoát khỏi sự bủa vây của người ngư phủ. Con cá kiếm rất kiên cường.

Câu 2: Cảm nhận về con cá kiếm tập trung vào những giác quan nào của ông lão? Chứng minh rằng chi tiết này gợi lên sự tiếp nhận từ xa tới gần, từ bộ phận đến toàn thể.

• Cảm nhận về con cá được niêu tả từ xa đến gần, từ bộ phận đến toàn thể chủ yếu qua xúc giác và thị giác của ông lão. "Đến vòng lượn thứ ba" ông lão mới nhìn thấy con cá nhưng cũng chỉ thấy từng bộ phận: Cái bóng của nó rất dài, cái đuôi lớn hơn cả chiếc lưỡi hái lớn, cánh vi trên lưng xếp lại, bộ vây to sụ, ... từ những bộ phận ấy mà cảm nhận con cá thật lớn. Chỉ đến khi con cá bị ông lão đâm trúng tim, nó "phóng vút lên khỏi mặt nước", lúc đó nó mới "phô hết tầm vóc khổng lồ, vẻ đẹp và còn sức lực" của nó. Con cá không những lớn mà còn rất đẹp. Tính cách của nó mạnh mẽ, bình tĩnh, kiêu hùng.

Câu 3: Hãy phát hiện thêm một lớp nghĩa mới: phải chăng ông lão chỉ cảm nhận đối tượng bằng giác quan của một người đi săn, một kẻ chỉ nhằm tiê diệt đối thủ của mình? Hãy tìm những chi tiết chứng tỏ một cảm nhận khác lạ ở đây, từ đó nhận xét mối liên hệ giữa ông lão và con cá kiếm.

• Trong đoạn trích: ông lão không chỉ cảm nhận con cá với cảm xúc của kẻ đi săn, muốn giết đối thủ mà còn coi nó như đối thủ xứng tầm người bạn, người anh em, cảm phục nó.
  • Chi tiết:
    • Lời đối thoại với con cá kiếm: đừng nhảy, cá ơi, tao chưa từng thấy ... anh em ạ. => coi con cá như con người.
    • Chiêm ngưỡng con cá kiếm, thưởng thức vẻ đẹp của nó.
    • Thán phục hành động chấp nhận cuộc chiến của nó (con cá có thể lặn xuống làm đứt dây câu hoặc lật thuyền...)
  • Mối liên hệ giữa ông lão và con cá: đa diện, phức tạp.
    • Người đi câu - con mồi được câu.
    • Hai kì phùng địch thủ, cân sức cân tài.
    • Hai người bạn cảm thông, chia sẻ.
    • Mối quan hệ giữa cái đẹp và người thưởng thức, hướng tới cái đẹp.
    • Ứng xử giữa con người và môi trường.

Câu 4: So sánh hình ảnh con cá kiếm trước và sau khi ông lão chiếm được nó. Điều này gợi cho anh (chị) suy nghĩ gì? Vì sao có thể coi con cá Kiếm như một biểu tượng?

• Hình ảnh con cá kiếm trước và sau khi ông lão chiếm được nó:

  • Trước khi ông lão chiếm được nó:

    • Con cá khổng lồ xinh đẹp, đuôi lớn hơn lưỡi hái lớn, màu tím hồng, thân hình đồ sộ.

    • Phẩm chất: khôn ngoan, kiên cường, chịu đựng tốt... ⇒ mang vẻ đẹp, sức mạnh vừa oai phong, hùng dũng vừa kì vĩ và duyên dáng.
  • Sau khi ông lão chiếm được nó:
    • Khi ấy con cá mang cái chết trong mình, sực tỉnh, phóng vút lên khỏi mặt nước, phô hết tầm vóc khổng lồ, vẻ đẹp và sức lực. Nó dường như treo lơ lửng trong không trung phía trên ông lão và chiếc thuyền.
    • Da cá chuyển từ màu gốc, sang màu tía ánh bạc những cái sọc phô cùng màu tím nhạt như đuôi nó. Những đường sọc ấy lớn hơn cả bàn tay của người xòe rộng, còn mắt nó trông dửng dưng như những tấm kính trong viễn vọng hay như một vị thánh trong đám rước.
• Sự khác nhau trên đây hàm chứa một ý nghĩa sâu sắc:
  • Do vẻ đẹp, sự cao quý của con cá kiếm, do thái độ, quan hệ giữa người đi săn và con mồi, nên đối tượng bị săn đuổi ở đây hàm chứa một ý nghãi rộng lớn hơn, trừu tượng hơn: nó không còn là một con cá cụ thể, một con mồi săn được, mà là hình ảnh của ước mơ, của lí tưởng mà mỗi con người thường theo đuổi trong đời.
  • Sự khác biệt giữa hình ảnh của con cá kiếm trước và sau khi ông lão chiếm được nó gợi cho ta suy nghĩ: phải chăng đó là sự chuyển biến từ hình ảnh ước mơ sang hiện thực – nó không còn xa vời, khó nắm bắt, và cũng chính vì thế, nó không còn đẹp đẽ, huy hoàng như trước nữa.
  • Ở đoạn trích này có thể coi con cá kiếm như một biểu tượng mà ý nghĩa trên đây chính là phần chìm của hình tượng qua biểu tượng. Nhà văn Hê-minh-uê đã xây dựng biểu tượng con cá kiếm theo nguyên lí nghệ thuật tảng băng trôi mà ông đã đề ra cho mình để tạo nên phong cách riêng cho tác phẩm.

Trên đây là những gợi ý trả lời hệ thống câu hỏi trong SGK để giúp các em soạn bài Ông già và biển cả của Hê-minh-uê được thuận lợi hơn. Bên cạnh đó, để củng cố kiến thức đã học, các em có thể tham khảo thêm bài giảng Ông già và biển cả.

Câu 1: Ngoài việc miêu tả bằng lời của người kể chuyện, còn có ngôn ngữ nào trực tiếp nói lên hành động và thái độ của ông lão trước con cá kiếm không? Tác dụng của loại ngôn ngữ đó?

• Ngoài việc miêu tả bằng lời của người kể chuyện, còn có một loại ngôn từ trực tiếp nói lên hành động và thái độ của ông lão trước con cá kiếm, đó là ngôn ngữ độc thoại nội tâm của ông lão Xan-ti-a-go, cũng như cuộc "đối thoại" giữa ông lão và con cá kiếm.
• Có lúc là độc thoại nội tâm. Có lúc là nói chuyện với con cá kiếm:

"Đừng nhảy, cá"- lão nói- "Đừng nhảy!".

"Cá ơi"- Ông lão nói- "Cá này, dẫu sao thì mày cũng sẽ chết. Mày muốn tao cùng chết nữa à?".

"Mày đừng giết tao, cá à?"-  Ông lão nghĩ- ?"Mày có quyện làm thế!". "Tao chưa từng thấy ai bình tĩnh, hùng dũng, duyên dáng, cao thượng hơn mày, người anh em ạ!".

• Ý nghĩa của lời phát biểu trực tiếp
  • Đưa người đọc như đang trực tiếp chứng kiến sự việc.
  • Hình thức đối thoại này chứng tỏ Xan-ti-a-gô coi con cá kiếm như một con người.
  • Nội dung đối thoại cho thấy ông lão chiêm ngưỡng con cá kiếm, thông cảm với nó và cảm thấy nuối tiếc khi tiêu diệt nó.
• Mối quan hệ giữa con người và thiên nhiên.
  • Ý nghĩa biểu tượng của con cá kiếm.
  • Vẻ đẹp của con người trong hành trình  theo đuổi và đạt được ước mơ của mình.

Câu 2: Cách dịch tên tác phẩm Ông già và biển cả (The old man and the sea).

Gợi ý làm bài

• Các em có thể nêu ý thích riêng của mình về một trong hai lối dịch và nói rõ vì sao mình thích lối dịch ấy. ­Tuy nhiên, các bản dịch ở Việt Nam đều được dịch là: “ông già và biển cả” (bổ sung thêm định ngữ cả) chắc phải có lí do của nó. Có phải thêm định ngữ cả thì biển càng mênh mông hơn, và do đó, tầm vóc con người trước đại dương cũng to lớn hơn không?
• Dịch là "Ông già và biển cả" đảm bảo tính thẩm mỹ (cân xứng) cho tiêu ngữ  theo quy luật tiếng Việt. Hơn nữa, dịch như vậy cũng không sai so với tiêu văn trong tiếng Anh. Sea trong tiếng Anh là "biển" nhưng cũng có thể là "biển cả" (cả là lớn nhưng là từ cổ, đã mờ nghĩa). Người Việt vẫn nói "biển cả" để chỉ "biển", cũng như nói "sông ngòi" để chỉ "sông".

Truyện Ông già và biển cả kể về hành trình săn đuổi và chinh phục con cá kiếm khổng lồ của một ống già trên biển cả, nhưng cuối cùng con cá khổng lổ ấy lại bị đàn cá mập tấn công, rỉa thịt đến mức chỉ còn bộ xương. Để hiểu sâu sắc cũng như dễ dàng viết những bài văn hoàn chỉnh về tác phẩm này, các em có thể tham khảo một số bài văn mẫu dưới đây:

Nếu có thắc mắc cần giải đáp các em có thể để lại câu hỏi trong phần Hỏi đáp, cộng đồng Ngữ văn Chúng tôi sẽ sớm trả lời cho các em.