Soạn bài Chí Phèo: Tác phẩm

• Giá trị hiện thực:
  • Phản ánh chân thực số phận bi thảm, bi đát của người nông dân nghèo bị đẩy vào đường lưu manh hóa. Đó là quá trình tha hóa từ nhân hình đến nhân tính, khiến họ muốn sống lương thiện cũng không được, đẩy họ vào kết cục không lối thoát
• Giá trị nhân đạo:
  • Tố cáo mạnh mẽ xã hội thực dân phong kiến độc ác, bất nhân, đẩy con người vào vòng tù tội, chà đạp lên nhân phẩm, quyền sống của con người, đồng thời lên án định kiến xã hội đã bóp chết ước mơ hoàn lương của con người
  • Đồng cảm với những ước mơ của người lao động, Nam Cao thể hiện niềm tin yêu vào bản chất tốt đẹp của họ, dù bị vùi dập, tha hóa những giá trị làm người của con người vẫn tồn tại và có một sức sống thật mãnh liệt

• Nghệ thuật xây dựng nhân vật
• Nghệ thuật miêu tả tâm lí nhân vật
• Nghệ thuật dựng truyện (tổ chức, sắp xếp, dẫn dắt truyện độc đáo, khéo léo, tự nhiên; cốt truyện hâp dẫn, giàu kịch tính; kết cấu mới mẻ...)
• Nghệ thuật sử dụng ngôn từ (ngôn ngữ sống động, tinh tế, chính xác, vừa rất gần với lời ăn tiếng nói hằng ngày; cách kể chuyện linh hoạt, giọng điệu phong phú, hấp dẫn người đọc; ngôn ngữ đan xen nhiều giọng điệu; độc thoại nội tâm...)

• Nam Cao mở đầu truyện bằng một tình huống độc đáo, ấn tượng: Chí Phèo vừa đi vừa chửi, nhưng điều lạ lùng là không có người chửi lại hắn và cũng không có người nghe hắn chửi. Hắn chửi bâng quơ, chửi đời, chửi cả làng Vũ Đại, chửi cả những ai không chửi lại hắn và rồi lại chửi cha đứa nào đã sinh ra mình.
• Ý nghĩa tiếng chửi của nhân vật Chí Phèo trong đoạn văn mở đầu thiên truyện:
  • Tiếng chửi của Chí Phèo chính là phản ứng của hắn trước toàn bộ cuộc đời bất hạnh. Nó bộc lộ tâm trạng bất mãn tột độ của một con người ý thức được rằng mình đã bị xã hội ruồng bỏ. Những tiếng chửi vô nghĩa, không được xã hội đón nhận, lắng nghe. Một khi đã bị tước mất quyền làm người thì mọi tiếng chửi rủa, than khóc, tỉnh táo hay say xỉn đều vô tác dụng. Chí Phèo thích kêu làng kêu xóm, đối với một người bình thường thì những tiếng kêu ấy ngay tập tức gây được sự chú ý của mọi người; nhưng đối với Chí lại khác, dù hắn kêu làng như một người bị đâm thì giỏi lắm chỉ làm cho Thị Nở kinh ngạc còn cả làng vẫn không ai động dạng… mà đáp lại lời hắn chỉ có lũ chó xắn xôn xao trong xóm. 
  • Những chi tiết này cho thấy một kiếp sống cô độc của người nông dân bị tha hóa, bị xã hội ruồng bỏ, không còn tư cách làm người. Chí Phèo tồn tại như một “bóng ma” nhưng là một “bóng ma” lạc lõng và không gây kinh sợ cho ai cả.

Câu 2: Việc gặp gỡ thị Nở đã có ý nghĩa như thế nào đối với cuộc đời Chí Phèo? Những gì đã diễn ra trong tâm hồn Chí Phèo sau cuộc gặp gỡ đó?

• Việc gặp gỡ thị Nở đã có ý nghĩa đối với cuộc đời Chí Phèo:
  • Cuộc gặp gỡ với Thị Nở là những giây phút Chí Phèo được trở lại "làm người", được ước mơ, suy nghĩ và tỉnh táo thực sự. Khi bị ốm, trước sự săn sóc ân tình và tình yêu thương của Thị Nở, tâm trạng của Chí bắt đầu diễn biến khá phức tạp. Sự săn sóc của người đàn bà xấu xí, khốn khổ đã khơi dậy bản chất lương thiện vốn bị chèn lấp từ lâu trong con người Chí Phèo. Nam Cao đã thể hiện tư tưởng nhân đạo sâu sắc của mình đối với hình tượng người nông dân bị tha hóa khi sáng tạo ra chi tiết gặp gỡ của Chí Phèo với Thị Nở.
• Sau cuộc gặp gỡ đó: 
  • Lần đầu tiên sau những cớn say triền miên, kể từ ngày ở tù về hắn nghe được những âm thanh quen thuộc của cuộc sống đời thường. Và khao khát được sống lương thiện đã trỗi dậy trong anh. Chí bắt đầu nghĩ về đời mình về những ngày đã qua và những ngày sắp tới. Chí cảm nhận rõ sự cô độc và bất hạnh của đời mình. Chí mong ngóng Thị Nở, khao khát được cùng Thị xây dựng một gia đình.

Câu 3: Phân tích diễn biến tâm trạng của Chí Phèo sau khi bị thị Nở từ chối chung sống. Vì sao Chí Phèo có hành động thật dữ dội, bất ngờ (uống rượu, xách dao đi giết Bá Kiến rồi tự sát)?

• Phân tích diễn biến tâm trạng của Chí Phèo sau khi bị thị Nở từ chối chung sống: 
  • Sau khi bị Thị Nở từ chối chung sống và cũng không có cách nào níu giữ được Thị, Chí Phèo rơi vào tình thế bế tắc, tuyệt vọng, mọi hy vọng cho một tương lai “làm người” bỗng chốc hóa thành mây khói. Trong cơn tuyệt vọng ấy, Chí Phèo như tỉnh hẳn và chua xót nhận ra bi kịch tinh thần của cuộc đời mình – người vốn sinh ra là người nhưng lại không được làm “người”. Hắn vật xã, đau đớn. Càng tuyệt vọng, hắn càng uống rượu; nhưng càng uống rượu, hắn càng tỉnh ra. Trong tận sâu thẳm tâm hồn, hắn ý thức được nỗi đau thân phận của mình. Vì thế, hắn ôm mặt khóc rưng rức và luôn thấy thoang thoảng mùi cháo hành. Chi tiết này được nhắc đi nhắc lại nhằm tô đậm niềm khao khát tình yêu thương, khát khao cuộc sống lương thiện và cũng nhấn mạnh bi kịch tinh thần không cách có thể cứu vãn.
  • Trong tột cùng bế tắc, Chí Phèo càng thấm thía hơn tội ác của kẻ đã cướp đi dung mạo và linh hồn người của mình, biến mình thàng một con “quỷ” của làng Vũ Đại. Chí Phèo xách dao ra đi, thay vì đến nhà bà cô Thị Nở như dự định, tâm trí lại điều khiển hắn đến nhà Bá Kiến – người đã gây ra bao bất hạnh cho cuộc đời hắn. Khác với các lần trước, lần này, hắn đòi Bá Kiến trả cho hắn cái thứ quý giá mà hắn đã mất từ lâu – đó là làm người lương thiện.
  • Nhưng làm sao để trở về làm người lương thiện như trước đây, cuối cùng, hắn đã chọn cách giải quyết duy nhất có thể: đó là giết kẻ đã gây ra đau khổ cho đời mình, đồng thời tự kết liễu cuộc sống của mình. Chí Phèo đâm chết Bá Kiến không phải vì say rượu mà vì hắn hiểu rõ nguồn gốc bi kịch của đời mình.

Câu 4: Qua hình tượng Chí Phèo, hãy làm rõ nghệ thuật điển hình hóa của Nam Cao (chú ý việc khắc họa tính cách và nghệ thuật miêu tả, phân tích tâm lí nhân vật).

• Qua hình tượng Chí Phèo, hãy làm rõ nghệ thuật điển hình hóa của Nam Cao
  • Chí Phèo là một tác phẩm độc đáo, xuất sắc, thể hiện sự thành công của Nam Cao về đề tài người nông dân bị tha hóa trước Cách mạng. Một trong những nghệ thuật đặc sắc được Nam Cao thể hiện trong tác phẩm là việc xây dựng nghệ thuật điển hình hóa nhân vật.
  • Các nhân vật Bá Kiến, Chí Phèo vừa là những đại diện tiêu biểu cho các tầng lớp xã hội cơ bản của nông thôn Việt Nam trước Cách mạng, vừa là những người có cá tính độc đáo và có sức sống mạnh mẽ. Tâm lí nhân vật được miêu tả sắc sảo, tinh tế, đi sâu vào nội tâm để diễn tả những diễn biến phức tạp phát sinh trong cuộc đời.
  • Xây dựng thành công nhân vật Chí Phèo – một người nông dân bị tha hóa, bị xã hội ruồng bỏ, tác giả muốn thể hiện tư tưởng nhân đạo sâu sắc, tấm lòng yêu thương, trân trọng những người khốn khổ. Chí Phèo còn là tiếng kêu cứu thiết tha của những người bất hạnh. Hãy bảo vệ, tạo điều kiện giúp đỡ những người lầm đường lạc lối, đưa họ trở về với cộng đồng.

Câu 5: Ngôn ngữ kể chuyện của tác giả và ngôn ngữ nhân vật trong truyện ngắn này có gì đặc sắc?

• Ngôn ngữ kể chuyện của tác giả và ngôn ngữ nhân vật trong truyện ngắn có những nét đặc sắc
• Giọng điệu trần thuật có sự kết hợp hài hòa giữa đối thoại với độc thoại, giữa lời gián tiếp và lời nửa tiếp. Vì vậy, nhiều đoạn có sự lồng ghép giữa ngôn ngữ người kể chuyện và ngôn ngữ nhân vật. Ví dụ: đoạn kể về tiếng chửi của Chí, đoạn tả tâm trạng Chí sau cuộc gặp với Thị Nở và khi bị từ chối... Đối thoại Chí với Bá Kiến, Chí với Thị Nở... Giọng điệu trần thuật này là những đóng góp quan trọng của Nam Cao trong quá trình hiện đại hóa của thể loại truyện ngắn hiện đại Việt Nam.

Câu 6: Tư tưởng nhân đạo sâu sắc, mới mẻ của Nam Cao qua truyện ngắn này.

• Tư tưởng nhân đạo của Nam Cao trong truyện ngắn này mới mẻ và sâu sắc ở chỗ nhà văn đã phát hiện và miêu tả phẩm chất tố đẹp của người lao động ngay khi tưởng như họ đã bị cái xã hội tàn ác cướp mất cả bộ mặt lẫn linh hồn người (Tư tưởng nhân đạo của phần lớn các cây bút hiện thực khác chủ yếu thể hiện ở sự đồng cảm với nỗi khổ của người nông dân, lên án cái xã hội thực dân nửa phong kiến đẩy họ vào đường cùng, ngợi ca phẩm chất của họ).

Trên đây là những gợi ý trả lời hệ thống câu hỏi trong SGK để giúp các em soạn bài Chí Phèo được thuận lợi hơn. Và để củng cố kiến thức đã học, các em có thể tham khảo thêm bài giảng Chí Phèo.

Câu 1: Trong truyện ngắn “Đời thừa” Nam Cao viết: “Văn chương không cần đến những người thợ khéo tay, làm theo một vài kiểu mẫu đưa cho. Văn chương chỉ dung nạp những người biết đào sâu, biết tìm tòi, khám phá, biết khơi những nguồn chưa ai khơi và sáng tạo những gì chưa có”.

Với những hiểu biết về sự nghiệp sáng tác của Nam Cao, anh (chị) hãy phát biểu ý kiến của mình về quan điểm nghệ thuật nói trên của nhà văn Nam Cao

Câu 2: Vì sao truyện ngắn Chí Phèo được coi là một kiệt tác của nền văn xuôi Việt Nam hiện đại.

Gợi ý trả lời

Câu 1:

• Mở bài
  • Khái quát chung về trào lưu, khuynh hướng sáng tác hiện thực trong văn học Việt Nam hiện đại, tác giả Nam Cao (quan niệm nghệ thuật, tác phẩm, những nét chính về tác phẩm,..), truyện ngắn Chí phèo (giá trị nội dung, nghệ thuật và sự thể hiện quan niệm của nhà văn trong sáng tác).
• Thân bài
  • Giải thích
    •  “Người thợ”, “làm theo một vài kiểu mẫu đưa cho” là chỉ người lao động và hoạt động lao động giản đơn, tạo tác những sản phẩm hàng loạt – những hoạt động không mang tính chất nghệ thuật.
    • “Đào sâu”, “tìm tòi”, “khơi những nguồn chưa ai khơi”, “sáng tạo những gì chưa có” tức là hoạt động sáng tạo là đặc trưng nổi bật của lao động nghệ thuật.
    • Quan niệm: khẳng định sự khác biệt giữa lao động thông thường và lao động của người nghệ sĩ – lao động nghệ thuật: bản chất của lao động nghệ thuật là sáng tạo để làm nên phong cách riêng, lối đi riêng không lặp lại.
  • Phân tích, chứng minh
    • Sáng tạo về nội dung: Hiện thực cuộc sống được phản ánh khác với các tác phẩm cùng đề tài ra đời trước nó (so với Tắt đèn, Bước đường cùng,...) nhà văn tập trung phản ánh con đường lưu manh hóa ở người nông dân Chí Phèo, qua đó bộc lộ những trăn trở, day dứt không nguôi về quyền sống, khát vọng làm người ngay cả khi con người đó bị đẩy vào đường cùng, mất hết cả nhân hình, nhân tính.
    • Sáng tạo về nghệ thuật: lối kể hấp dẫn, từ một sự việc, nhà văn dẫn dắt, đưa người đọc ngược thời gian để lí giải quá trình một người nông dân lành như đất biến thành quỉ dữ; ngôn ngữ kể chuyện khách quan, lạnh lùng nhưng chứa đựng bên trong đó một tình cảm nahan đạo sâu sắc; khắc họa hình tượng nhân vật chân thực, sinh động, điển hình với lời nói, suy nghĩ, hành động,...

⇒ Quan niệm sáng tác sâu sắc và đúng đắn đó của nhà văn Nam Cao được biểu hiện nhất quán và rõ nét trong truyện ngắn Chí Phèo.

• Kết bài
  • Khẳng định quan niệm đúng đắn của nhà văn Nam Cao về sáng tác nghệ thuật và những biểu hiện của quan niệm đó trong tác phẩm Chí Phèo.
  • Chính những sáng tạo độc đáo đó của Nam Cao đã tạo nên những tác phẩm có giá trị vượt qua thử thách thời gian.

Câu 2:

Truyện Chí Phèo là một kiệt tác của nền văn xuôi Việt Nam hiện đại vì đây là tác phẩm đầu tiên nói về người nông dân bị "lưu manh hóa", chứ không đơn thuần nói về số phận bị bần cùng hóa như những tác phẩm trước như: Lão Hạc, Tắt đèn, ... Hơn nữa, Chí phèo lại như một nhân vật mở đường cho luồng tư tưởng mới, dám đứng lên chống lại cái ác (giết chết Bá Kiến) tuy rằng vẫn tự sát nhưng đó đã góp phần to lớn cho việc thay đổi tư tưởng người nông dân thời bấy giờ, không phại nhẫn nhục mà biết vùng dậy đòi công lí cho bản thân, chứ không bế tắc như Lão Hạc phải tự sát, hay chạy vào đêm tối như chị Dậu.

Tác phẩm Chí Phèo là một thành công của Nam Cao viết về người nông dân nghèo. Thông qua hình tượng nhân vật Chí Phèo Nam Cao đã khắc hoạ bức chân dung của người nông dân bị đẩy vào bước đường cùng không lối thoát. Kết cục tha hoá lưu manh hoá tất yếu như một sự giải thoát. Để nắm được những nội dung chính cũng như cách triển khai vấn đề khi viết bài văn hoàn chỉnh về tác phẩm này, các em có thể tham khảo thêm một số bài văn mẫu dưới đây:

Nếu có thắc mắc cần giải đáp các em có thể để lại câu hỏi trong phần Hỏi đáp, cộng đồng Ngữ văn Chúng tôi sẽ sớm trả lời cho các em.