Soạn bài Bố cục trong văn bản

• Bố cục là gì?
• Vai trò của bố cục trong văn bản?

• Các điều kiện để bố cục được rành mạch, hợp lý
  • Nội dung của các phần, các đoạn?
  • Trình tự sắp xếp của các phần, các đoạn?

• Bố cục của văn bản gồm bao nhiêu phần?
• Nội dung của từng phần?

Câu 1. Đối với Đơn xin gia nhập Đội Thiếu niên Tiền phong Hồ Chí Minh, những nội dung trong đơn ấy cần được sắp xếp theo một trình tự nhất định không? Có thể tùy thích muốn ghi nội dung nào trước, nội dung nào sau được hay không? (Ví dụ: Có nên viết lý do em muốn xin vào Đội trước rồi mới khai rõ họ tên em là gì, sống và học ở đâu không. Hoặc có nên đưa ra lời hứa để tiếp tục phấn đấu sau khi được kết nạp vào Đội trước rồi mới nêu lý do xin vào Đội hay không? Vì sao?)

• Nội dung trong đơn cần sắp xếp theo một trật tự. Không thể tùy thích muốn ghi nội dung nào trước cũng được.
  • Không thể viết lí do em xin vào Đội trước rồi mới khai họ tên, địa chỉ.
  • Cũng như không thể hứa tiếp tục phấn đấu rồi mới nêu lí do xin vào Đội.

→ Không đúng trình tự, cũng không đúng quy định về đơn từ.

Câu 2. Sự sắp đặt nội dung các phần trong văn bản theo một trình tự  hợp lý được gọi là bố cục của văn bản. Em hãy cho biết, vì sao khi xây dựng văn bản cần phải quan tâm đến bố cục?

• Khi xây dựng văn bản, ta phải quan tâm đến bố cục vì có như vậy, văn bản mới có trình tự hợp lí, mới giúp ta dễ dàng đạt được mục đích giao tiếp.

Đọc 2 câu chuyện "Ếch ngồi đáy giếng" và "Lợn cưới, áo mới" trong SGK trang 29 và lần lượt trả lời các câu hỏi

• Hai câu chuyện trên đã có bố cục chưa?
• Cách kể chuyện như trên bất hợp lý ở chỗ nào?
• Theo em, nên sắp xếp bố cục hai câu chuyện trên như thế nào?

a. Ví dụ 1: "Ếch ngồi đáy giếng"

• Nhận xét
  • Về bố cục
    • Văn bản chưa có bố cục rõ ràng, chỉ có 2 phần
  • Cách kể chuyện bất hợp lý
    • Sự việc quen ngồi đáy giếng tạo cho ếch tính chủ quan, coi trời bằng vung lại kể sau sự việc nó ra ngoài giếng.
    • Hai lần nhắc lại trước kia, trước đó.
    • Hơn nữa, con trâu không phải là bạn của nhà nông từ khi giẫm bẹp con ếch.
  • Bố cục sắp xếp theo trình tự sau

    • Ếch sống trong giếng, bên các con vật bé nhỏ, nó chủ quan nghĩ trời bé như cái vung còn nó là chúa tể.

    • Một năm trời mưa, làm nước giếng dềnh lên, đưa ếch ra ngoài.

    • Theo thói quen, ếch nghênh ngang đi lại, nhâng nháo nhìn trời, không để ý xung quanh nên bị một con trâu giẫm bẹp.

b. Ví dụ 2: "Lợn cưới, áo mới"

• Nhận xét
  • Về bố cục
    • Văn bản chưa có bố cục rõ ràng
  • Cách kể chuyện bất hợp lý
    • Câu chuyện không làm rõ được tính cách hai người: Anh nào cũng cố khoe phần mình, không thèm chú ý đến người khác
    • Không làm bật ra tiếng cười khi anh áo mới, anh lợn cưới cố thêm những yếu tố không bản chất vào câu hỏi và câu trả lời nhằm mục đích khoe.
  • Bố cục sắp xếp theo trình tự sau

    • Đoạn đầu giữ nguyên.

    • Tiếp theo là anh lợn cưới chạy tất tưởi đến hỏi: "Bác có thấy con lợn cưới của tôi chạy qua đây không?"

    • Anh áo mới liền giơ vạt áo ra, trả lời: "Từ lúc tôi mặc cái áo mới này, tôi chẳng thấy con lợn nào chạy qua đây cả".

Câu 1. Hãy nêu nhiệm vụ của 3 phần: Mở bài, thân bài, kết bài trong văn bản miêu tả và văn bản tự sự?

a. Văn bản miêu tả

• Mở bài: Có nhiệm vụ giới thiệu đối tượng miêu tả.
• Thân bài: Có nhiệm vụ miêu tả các đặc điểm của đối tượng.
• Kết bài: Có nhiệm vụ nhìn lại một cách tổng quát đối tượng được miêu tả, nêu cảm nghĩ, ấn tượng của người viết bài.

b. Văn bản tự sự

• Mở bài: Có nhiệm vụ giới thiệu chung về nhân vật và sự việc
• Thân bài: Có nhiệm vụ nêu diễn biến và phát triển của sự việc, câu chuyện
• Kết bài: Có nhiệm vụ kết thúc câu chuyện

Câu 2. Có cần phân biệt rõ ràng nhiệm vụ của mỗi phần không? Vì sao?

• Nhiệm vụ của các phần trong bố cục cần phân biệt với nhau rõ ràng.
• Nếu không phân biệt rõ ràng sẽ tạo nên sự lộn xộn trong văn bản.

Câu 3. Có bạn nói rằng phần mở bài chỉ là tóm tắt, rút gọn của phần thân bài; còn phần kết bài chẳng qua chỉ là sự lập lại một lần nữa phần mở bài. Nói như vậy có đúng không? Vì sao?

• Nói như vậy không đúng. Bởi vì:
  • Mỗi phần có nhiệm vụ riêng.
  • Các phần có liên quan chặt chẽ với nhau, nhưng cũng độc lập, không trùng nhau.

Câu 4. Có bạn khác lại cho rằng nội dung chính của việc miêu tả, tự sự được dồn cả vào phần thân bài nên mở bài và kết bài là nhwungx phần không cần thiết lắm. Em có đồng ý với ý kiến đó không?

• Không thể đồng ý với ý kiến của bạn đó. Bởi vì:
  • Mỗi phần trong bố cục có chức năng và nhiệm vụ riêng.
  • Nếu ta bỏ đi, văn bản sẽ bị xộc xệch, thiếu trình tự, thiếu chặt chẽ.

 Ngoài ra, các em có thể xem thêm phần bài giảng Bố cục trong văn bản củng cố tốt hơn nội dung bài học.

Câu 1. Tìm ví dụ thực tế để chứng minh về việc sắp xếp ý rành mạch, đạt hiệu quả cao và ngược lại.

• Ví dụ
  • Phần cuối của văn bản “Cuộc chia tay của những con búp bê”.
    • Có 4 đoạn bắt đầu từ "qua màn nước mắt .... đi mất hút ". Ta đảo lộn thứ tự thành 4 - 2 - 3 - 1 văn bản sẽ trở nên tối nghĩa, người đọc sẽ không hiểu được Thủy làm điều gì?
  • Câu chuyện "Ếch ngồi đáy giếng" và "Lợn cưới, áo mới" được dẫn ra trong bài ở phần 2 bên trên là ví dụ về việc sắp xếp ý không hợp lí, hiệu quả của văn bản bị giảm sút.
• Kết luận

→ Biết sắp xếp các ý cho rành mạch ⇒ Hiệu quả cao.

→ Không biết sắp xếp cho hợp lí ⇒ Không hiểu được, không được tiếp nhận

Câu 2. Hãy ghi lại bố cục của truyện "cuộc chia tay của những con búp bê". Bố cục ấy, theo em, đã rành mạch hợp lí chưa? Có thể kể lại câu chuyện ấy theo một bố cục khác được không?

• Bố cục văn bản “Cuộc chia tay của những con búp bê”
  • Mở bài (từ đầu đến “vì khóc nhiều”): Giới thiệu nhân vật Tôi, em tôi và việc chia tay.
  • Thân bài (tiếp theo đến “khuân đồ đạc lên xe”)
    • Đêm trước buổi chia li
    • Quan hệ trước đây của hai anh em
    • Việc chia đồ chơi không xong
    • Cuộc chia tay với lớp học.
    • Hai anh em chia tay
  • Kết bài (còn lại)

    • Phút chót của cuộc chia tay.

      • Thủy nhường con Vệ Sĩ.

      • Sau đó nhường nốt cả con Em Nhỏ cho anh.

• Bố cục như vậy khá rành mạch, hợp lí.
• Tất nhiên chúng ta vẫn có thể thay đổi bố cục nhưng chắc chắn không đạt được hiệu quả về cảm xúc và về thẩm mĩ như bố cục mà tác giả đã lựa  chọn.

Câu 3. Nhận xét về bố cục Báo cáo kinh nghiệm học tập của một học sinh.

• Bố cục của bạn như vậy là chưa hợp lí.
• Vì có những phần còn thiếu và những phần thừa.
  • Thiếu
    • Ở phần mở bài: giới thiệu họ tên học sinh, lớp, trường giới hạn đề tài báo  cáo
    • Ở phần kết bài: nên có phần tóm tắt và nêu ý định sắp tới
  • Thừa
    • Ở phần thân bài mục 4: Hoạt động văn nghệ không thuộc lĩnh vực học tập → Không cần nêu.
• Chúng ta có thể sửa lại như sau
  • Mở bài
    • Lời chào mừng
    • Giới thiệu họ tên, lớp
    • Tên và giới hạn báo cáo của kinh nghiệm
  • Thân bài
    • Nêu rõ bản thân đã học tập như thế nào trên lớp
    • Bản thân đã học tập thế nào ở nhà
    • Bản thân đã học tập như thế nào trong cuộc sống
  • Kết bài
    • Tóm tắt lại những điều vừa trình bày
    • Nêu dự định sắp tới
    • Chúc đại hội thành công

Nếu có thắc mắc cần giải đáp các em có thể để lại câu hỏi trong phần Hỏi đáp, cộng đồng Ngữ văn Chúng tôi sẽ sớm trả lời cho các em.