Bài 21: Phong trào yêu nước chống Pháp của nhân dân Việt Nam trong những năm cuối thế kỉ XIX

1. Cuộc phản công quân Pháp của phái chủ chiến tại kinh thành Huế và sự bùng phát phong trào Cần vương

a. Nguyên nhân

• Sau hai Hiệp ước Hác-măng và Pa-tơ-nốt, Pháp đã hoàn thành về cơ bản cuộc xâm lược Việt Nam, thiết lập chế độ bảo hộ ở Bắc Kì và Trung Kì.
• Dựa vào phong trào kháng chiến của nhân dân, phái chủ chiến trong triều đình Huế mà đại diện là Tôn Thất Thuyết mạnh tay hành động, phế bỏ những ông vua thân Pháp, đưa Hàm Nghi còn nhỏ tuổi lên ngôi, bí mật xây dựng sơn phòng, tích trữ lương thảo và vũ khí để chuẩn bị chiến đấu.
• Pháp tìm mọi cách loại trừ phái chủ chiến vì thế Tôn Thất Thuyết và lực lượng chủ chiến đã ra tay trước.

b. Diễn biến

• Đêm ngày 04 rạng ngày 05/07/1885, Tôn Thất Thuyết hạ lệnh tấn công Pháp  tại đồn Mang Cá, toà Khâm sứ. Cuộc chiến đấu diễn ra vô cùng ác liệt, song do chuẩn bị thiếu chu đáo cuộc chiến đấu của ta nhanh chóng giảm sút.
• Sáng ngày 06/07, Pháp phản công. Tôn Thất Thuyết đưa vua Hàm Nghi và tam cung chạy ra sơn phòng Tân Sở (Quảng Trị) .
• Ngày 13/07/1885, Tôn Thất Thuyết mượn danh Hàm Nghi xuống chiếu Cần Vương kêu gọi văn thân, sĩ phu, nhân dân cả nước đứng lên, vì vua mà kháng chiến. Chiếu Cần vương đã thổi bùng phong trào đấu tranh chống Pháp sôi nổi, liên tục kéo dài 12 năm, đến cuối thế kỷ XIX mới chấm dứt.
• Hàm Nghi: tên thật là Ưng Lịch, em ruột vua Kiến Phúc. Sau khi vua Kiến Phúc bị giết, Ưng Lịch mới 13 tuổi được đưa lên ngôi tháng 8/1884. Khi Huế thất thủ, Tôn Thất Thuyết đã đưa Hàm Nghi cùng tam cung chạy khỏi hoàng thành lên Tân Sở (Quảng Trị). Đạo ngự có tới hơn 1000 người, sau 2 ngày lên đường đoàn ngự đến Quảng Trị và chia làm 2 đoàn, một đoàn gồm Hoàng thân, quan lại già yếu, phụ nữ, trẻ nhỏ, quay lại Huế. Còn lại theo vua đi xây dựng căn cứ chống pháp. Nhà vua dần dần ý thức được trách nhiệm của một ông vua đang mất nước và quyết  tâm kháng chiến. Hàm Nghi đã phê chuẩn chiếu Cần Vương với trách nhiệm rõ ràng của một ông vua khi có ngoại xâm.

Lược đồ kinh thành Huế 1885

Cuộc rút khỏi kinh thành Huế của phe chủ chiến

2. Các giai đoạn phát triển của phong trào Cần Vương

a. Giai đoạn từ năm 1885 đến năm 1888

• Lãnh đạo: Hàm Nghi và Tôn Thất Thuyết, văn thân, sĩ phu yêu nước.
• Lực lượng: đông đảo nhân dân, có cả dân tộc thiểu số.
• Địa bàn: rộng lớn, khắp Bắc và Trung Kì. Tiêu biểu là cuộc khởi nghĩa của Mai Xuân Thưởng ở Bình Định, Đề đốc Tạ Hiện (Thái Bình), Nguyễn Thiện Thuật (Hưng Yên), ...
• Cuối năm 1888, do sự phản bội của Trương Quang Ngọc, vua Hàm Nghi rơi vào tay giặc. Nhà vua đã hiên ngang cự tuyệt mọi sự dụ dỗ của Pháp, chịu án lưu đày sang An-giê-ri (Bắc Phi).

b. Giai đoạn từ năm 1888 đến 1896

• Lãnh đạo: văn thân, sĩ phu yêu nước.
• Địa bàn: Thu hẹp, quy tụ dần thành các trung tâm lớn, chuyển trọng tâm hoạt động lên vùng trung du và miền núi. Tiêu biểu là cuộc khởi nghĩa Hùng Lĩnh do Cao Điển và Tống Duy Tân lãnh đạo, khởi nghĩa Hương Khê do Phan Đình Phùng và Cao Thắng lãnh đạo….
• Năm 1896, phong trào Cần Vương chấm dứt.
• Tính chất của  phong trào: là phong trào yêu nước chống thực dân Pháp  mang ý thức hệ phong kiến, thể hiện tính dân tộc sâu sắc.

Lược đồ khởi nghĩa Bãi Sậy

1. Bãi Sậy (1885 -1892)

• Do Nguyễn Thiện Thuật ,Đốc Tít lãnh đạo
• Căn cứ chính là Bãi Sậy (Hưng Yên)
• Lan rộng: Hưng Yên, Hải Dương, Bắc Ninh, Thái Bình…
• Ngoài ra còn căn cứ Hai Sông.
• Diễn biến:
  • Từ năm 1885 đến 1887, xây dựng căn cứ Bãi Sậy, tỏa ra hoạt động ở đồng bằng, khống chế các tuyến giao thông đường bộ, đường sông Thái Bình, sông Hồng, sông Đuống.
  • Nghĩa quân tổ chức thành những phân đội nhỏ từ 10 – 15 người, trà trộn vào dân để hoạt động .
  • Từ năm 1888, bước vào chiến  đấu quyết liệt. Pháp xây dựng hệ thống đồn bốt dày đặc, “dùng người Việt trị người Việt” để cô lập nghĩa quân. Quân ta di chuyển linh hoạt, đánh thắng một số trận lớn, đặc biệt là trận Liêu Trung, tiêu diệt được chỉ huy của Pháp.
• Kết quả - Ý nghĩa
  • Sau nhiều ngày chiến đấu, lực lượng nghĩa quân giảm sút nhiều, Nguyễn Thiện Thuật đến căn cứ Hai Sông, sau sang Trung Quốc, rồi mất tại đó năm 1926.
  • Giữa năm 1889, căn cứ Hai Sông bị Pháp bao vây, Đốc Tít phải ra hàng giặc và bị đày sang Angiêri.
  • Năm 1892, những lực lượng cuối cùng về với nghĩa quân Yên Thế.
  • Để lại những kinh nghiệm tác chiến ở đồng bằng.

2. Ba Đình (1886 -1887)

Công sự Ba Đình

• Lãnh đạo là Phạm Bành, Đinh Công Tráng
• Dựa vào địa hình ba làng Thượng Thọ, Mậu Thịnh, Mỹ Khê (Nga Sơn, Thanh Hóa)
• Diễn biến
  • Xây dựng căn cứ độc đáo: chiến luỹ bằng những sọt tre nhồi rơm trộn bùn, dày 8 -10 mét, trên mặt có các lỗ châu mai, rào kín bằng luỹ tre, cuối cùng là vòng cọc tre vót nhọn cắm quanh chân thành.
  • Ngoài căn cứ chính còn có căn cứ Mã Cao.
  • Nghĩa quân có khoảng 300 người, hoạt động chủ yếu là chặn đánh các đoàn xe vận tải của địch, các toán lính hành quân qua căn cứ.
  • Tháng 12/1886, Pháp tập trung quân tấn công vào Ba Đình nhưng thất bại.
  • Ngày 06/01/1887, địch huy động 2500 quân bao vây căn cứ.
• Kết quả - Ý nghĩa:
  • Cuộc chiến đấu diễn ra ác liệt, nghĩa quân mở đường máu rút ra ngoài. Sáng 21/01/ 1887, địch chiếm được căn cứ.  Nghĩa quân rút lên Mã Cao, sáp nhập với nghĩa quân Cầm Bá Thước.
  • Nhiều thủ lĩnh hy sinh hoặc bị bắt. Đinh Công Tráng cố gây dựng lại phong trào. Năm 1887, ông bị Pháp giết hại, khởi nghĩa tan rã.

• Điểm mạnh
  • Xây dựng kiên cố độc đáo, khó tiếp cận,
  • Thuận lợi cho việc kiểm soát các tuyến giao thông.
• Điểm yếu: thủ hiểm ở một chỗ  dễ bị cô lập,  dễ bị bao vây ,chỉ có thể áp dụng lối đánh chiến tuyến, tập kích, phục kích. Không cơ động linh hoạt.
  • Thất bại để lại bài học kinh nghiệm: cần biết lợi dụng địa hình, địa vật tránh thủ hiểm một nơi.

Phụ nữ nông dân bị bắt trong khởi nghĩa Ba Đình

Nghĩa quân Ba Đình bị bắt

Các em có thể hệ thống lại nội dung kiến thức đã học được thông qua bài kiểm tra Trắc nghiệm Lịch sử 11 Bài 21 cực hay có đáp án và lời giải chi tiết. 

• Câu 1:

  Tuy đã hoàn thành về cơ bản công cuộc bình định Việt Nam, thực dân Pháp vẫn gặp phải sự phản kháng quyết liệt của lực lượng nào?

  • A. Một số quan lại yêu nước và nhân dân Nam KÌ
  • B. Một số quan lại, văn thân, sĩ phu yêu nước và nhân dân trong cả nước
  • C. Một số quan lại yêu nước và nhân dân Trung Kì
  • D. Một số quan lại, văn thân, sĩ phu yêu nước ở Bắc Kì

• Câu 2:

  Sau khi cuộc phản công kinh thành Huế thất bại, Tôn Thấ Thuyết đã làm gì?

  • A. Đưa vua Hàm Nghi và Tam cung rời khỏi Hoàng thành đến sơn phòng Tân Sở (Quảng Trị)
  • B. Tiếp tục xây dựng hệ thống sơn phòng
  • C. Bổ sung lực lượng quân sự
  • D. Đưa vua Hàm Nghi và Tam cung rời khỏi Hoàng thành đến sơn phòng Âu Sơn (Hà Tĩnh)

• Câu 3:

  Nội dung chủ yếu của chiếu Cần vương là

  • A. Kêu gọi quần chúng nhân dân đứng lên kháng chiến
  • B. Kêu gọi văn thân, sĩ phu và nhân dân cả nước vì vua mà đứng lên kháng chiến
  • C. Kêu gọi tiến hành cải cách về chính trị, xã hội
  • D. Tố cáo tội ác của thực dân Pháp

Câu 4 - Câu 10: Xem thêm phần trắc nghiệm để làm thử Online

Các em có thể xem thêm phần hướng dẫn Giải bài tập Lịch sử 11 Bài 21 để giúp các em nắm vững bài học và các phương pháp giải bài tập.

Bài tập 2.2 trang 101 SBT Lịch Sử 11

Bài tập 2.3 trang 101 SBT Lịch Sử 11

Bài tập 3.1 trang 102 SBT Lịch Sử 11

Bài tập 3.2 trang 102 SBT Lịch Sử 11

Bài tập 4 trang 103 SBT Lịch Sử 11

Bài tập 5 trang 104 SBT Lịch Sử 11

Bài tập 6 trang 105 SBT Lịch Sử 11

Bài tập 6.2 trang 105 SBT Lịch Sử 11

Bài tập 7 trang 105 SBT Lịch Sử 11

Bài tập 8 trang 106 SBT Lịch Sử 11

Bài tập 9 trang 107 SBT Lịch Sử 11

Bài tập 10 trang 107 SBT Lịch Sử 11

Trong quá trình học tập nếu có thắc mắc hay cần trợ giúp gì thì các em hãy comment ở mục Hỏi đáp, Cộng đồng Lịch sử Chúng tôi sẽ hỗ trợ cho các em một cách nhanh chóng!

Chúc các em học tập tốt và luôn đạt thành tích cao trong học tập!