Hướng dẫn chi tiết
1. Tóm tắt nội dung
- Từ đơn và từ phức
- Thành ngữ
- Nghĩa của từ
- Từ nhiều nghĩa và hiện tượng chuyên nghĩa của từ
- Từ đồng âm
- Từ đồng nghĩa
- Từ trái nghĩa
- Trường từ vựng
- Sự phát triển của từ vựng
- Từ Hán Việt
- Thuật ngữ và biệt ngữ xã hội
- Từ tượng thanh và từ tượng hình
- Một số phép tu từ từ vựng
2. Hướng dẫn soạn bài Tổng kết từ vựng (luyện tập tổng hợp)
Câu 1. So sánh hai dị bản của câu ca dao
Râu tôm nấu với ruột bầu,
Chồng chan vợ húp gật đầu khen ngon.
Râu tôm nấu với ruột bù,
Chồng chan vợ húp gật gù khen ngon.
Cho biết trong trường hợp này, gật đầu hay gật gù thể hiện thích hợp hơn ý nghĩa cần biểu đạt. Vì sao?
Gợi ý:
- Gật gù là gật nhẹ và nhiều lần, biểu thị thái độ đồng tình, tán thưởng; còn gật đầu là động tác cúi đầu xuống rồi ngẩng lên, thường để chào hỏi hay thể hiện sự đồng ý.
- Như vậy, gật gù là từ tượng hình, mang tính biểu cảm hơn từ gât đầu. Dị bản sau của câu ca dao không chỉ thể hiện rõ sự đồng tình, tán thưởng của hai người về món ăn mà còn nói lên được sự hoà hợp của tình nghĩa vợ chồng.
Câu 2. Nhận xét cách hiểu nghĩa từ ngữ của ngươi vợ trong truyện cười sau đây
Chồng vừa ngồi xem bóng đá vừa nói:
- Đội này chỉ có một chân sút, thành ra mấy lần bỏ lỡ cơ hội ghi bàn.
Vợ nghe thấy thế liền than thở:
- Rõ khổ! có một chân thì còn chơi bòng làm gì cơ chứ?
Gợi ý:
- Từ "chân" trong truyện trên được người chồng dùng theo cách hoán dụ: "chỉ có một chân sút" nghĩa là chỉ có một cầu thủ giỏi ghi bàn.
- Ngươi vợ đã hiểu từ "chân" theo nghĩa gốc: ngườii ta có hai chân, cầu thủ "chỉ có một chân" thì không thể chơi bóng được.
- Như vậy, người vợ đã hiểu sai lời nói của người chồng.
Câu 3. Đọc đoạn thơ sau
Áo anh rách vai
Quần tôi có vài mảnh vá.
Miệng cười buốt giá,
Chân không giày,
Thương nhau tay nắm lấy bàn tay.
Đêm nay rừng hoang sương muối,
Đứng cạnh bên nhau chờ giặc tới
Đầu súng trăng treo.
Trong các từ vai, miệng, chân, tay ở đầu đoạn thơ từ nào được dùng theo nghĩa gốc, từ nào được dùng theo nghĩa chuyển? Nghĩa chuyển nào được hình thành theo phương thức hoán dụ, ẩn dụ?
Gợi ý:
- Các từ miệng (trong Miệng cười buốt giá), chân (trong Chân không giày), tay (trong Thương nhau tay nắm lấy bàn tay) được dùng theo nghĩa gốc.
- Các từ vai (trong Áo anh rách vai), đầu (trong Đầu súng trăng treo) dùng theo nghĩa chuyển. Nghĩa chuyển của từ vai được dùng theo phương thức hoán dụ (vai ngươi → vai áo).
- Nghĩa chuyển của từ đầu được dùng theo phương thức ẩn dụ (đầu người → ý đầu súng, lấy nét nghĩa "phần phía trên").
Câu 4. Vận dụng kiến thức đã học về trường từ vựng để phân tích cái hay trong cách dùng từ ở bài thơ sau
Áo đỏ em đi giữa phố đông
Cây xanh như cũng ánh theo hồng
Em đi lửa cháy trong bao mắt
Anh đứng thành tro, em biết không?
(Vũ Quần Phương, Áo đỏ)
Gợi ý:
- Các từ (áo) đỏ, (cây) xanh, (ánh) hồng, lửa, cháy, tro trong một trường từ vựng: chỉ màu sắc và sự biến đổi do sự cháy tạo nên.
- Cách dùng từ này diễn đạt được vẻ đẹp rực rỡ, cuốn hút của cô gái và tình cảm mãnh liệt của chàng trai đối với cô.
Câu 5. Đọc đoạn trích sau (Đoàn Giỏi, Đất rừng phương Nam) và trả lời câu hỏi (SGK, tr. 159).
Các sự vật và hiện tượng trên đặt tên theo cách nào? Hãy tìm năm ví dụ về những sự vật, hiện tượng được gọi tên theo cách dựa vào đặc điểm riêng biệt của chúng.
Gợi ý:
- Các sự vật và hiện tượng trên được đặt tên theo cách dùng các từ ngữ có sẵn theo một nội dung mới dựa trên đặc điểm, tính chất của bản thân đối tượng: rạch có nhiều cây mái giầm đặt tên là rạch Mái Giầm, kênh có nhiều bọ mắt đặt tên là kênh Bọ Mắt, kênh có nhiều con ba khía đặt tên là kênh Ba Khía.
- Có thể kể thêm năm sự vật, hiện tượng khác có cách đặt tên tương tự, chẳng hạn: hoa mào gà, nhân sâm, Vườn Chim, thôn Vườn Trầu, chùa Dơi.
Câu 6. Truyện cười sau đây phê phán điều gì?
Một ông sính chữ bất chợt lên cơn đau ruột thừa. Bà vợ hốt hoảng bảo con:
- Mau đi gọi bác sĩ ngay!
Trong cơn đau quằn quại, ông ta vẫn gượng dạy nới với theo:
- Đừng... đừng gọi bác sĩ, hãy gọi cho bố đốc tờ.
Gợi ý:
- Thực ra, đốc tờ (doctor) và bác sĩ chỉ là một, nhưng vì là người sính chữ nên ông ta không dùng bác sĩ vì gọi bác sĩ không sang bằng đốc tờ.
Để hiểu bài hơn, các em tham khảo bài giảng Tổng kết từ vựng (luyện tập tổng hợp).
3. Hỏi đáp về bài Tổng kết từ vựng (luyện tập tổng hợp)
Nếu có thắc mắc cần giải đáp các em có thể để lại câu hỏi trong phần Hỏi đáp, cộng đồng Ngữ văn Chúng tôi sẽ sớm trả lời cho các em.
