Soạn bài Nghĩa tường minh và hàm ý (tiếp theo)

• Nghĩa tường minh là nghĩa thông báo thông tin trực tiếp bằng từ ngữ trong câu.
• Hàm ý là ý nghĩa được suy ra từ những từ ngữ trong câu.
• Điều kiện để có hàm ý là
• Có câu nói (tuy không phải câu nào cũng nói hàm ý).
• Người nghe có năng lực giải đoán hàm ý.
• Người nghe phải cộng tác với người nói.
• Người nói phải nắm được năng lực giải đoán hàm ý của người nghe.

Câu 1. Người nói, người nghe những câu in đậm dưới đây là ai? (sách giáo khoa trang 91, 92) Hàm ý của mỗi câu ấy là gì?

• “Chè đã ngấm rồi đấy.”: Người nói là anh thanh niên, người nghe là ông hoạ sĩ và cô con gái. Hàm ý là: Mời bác và cô vào uống nước.
• “Chúng tôi cần phải bán các thứ này đi để...”: Người nói là anh Tấn, người nghe là chị hàng đậu. Hàm ý là: Chúng tôi không thể cho những thứ này được.
• Ở cả hai câu:

"Tiểu thư cũng có bây giờ đến đây.

Càng cay  nghiệt đắng càng oan trái nhiều".

Người nói là Thuý Kiều, người nghe là Hoạn Thư.

• "Tiểu thư cũng có bây giờ đến đây !”: Người quyền uy, quý phái như tiểu thư mà cũng có lúc phải đến đây ư? (câu này có ý giễu cợt).
• “Càng cay nghiệt lắm càng oan trái nhiều.”: Rồi đây người cay nghiệt như ngươi sẽ phải lĩnh sự báo oán thích đáng.
• Trong các trường hợp trên, người nghe có hiểu hàm ý của người nói không? Dựa vào đâu để khẳng định như vậy?
• Trong các trường hợp trên, người nghe đều hiểu được hàm ý của người nói. Các chi tiết sau đây chứng tỏ điều này:
  • (a): Ông theo liền anh thanh niên vào trong nhà, đảo nhìn qua một lượt trước khi ngồi xuống ghế.​
  • (b): - Ôi dào! Thật là càng giàu có càng không dám rời một đồng xu! Càng không dám rời đồng xu lại càng giàu có!
  • (c): Hoạn Thư hồn lạc phách xiêu, - Khấu đầu dưới trướng liệu điều kêu ca.

Câu 2. Phân tích hàm ý của câu in đậm trong đoạn văn dưới đây và cho biết tại sao em bé không nói thẳng ra mà phải sử dụng hàm ý. Việc sử dụng hàm ý trong trường hợp này có đạt hiệu quả không? Vì sao?

Nó nhìn dáo dác một lúc rồi kêu lên:

- Cơm sôi rồi, chắt nước giùm cái! – Nó cũng lại nói trổng.

Tôi lên tiếng mở đường cho nó:

- Cháu phải gọi “Ba chắt nước giùm con”, phải nói như vậy.

Nó như không để ý đến câu nói của tôi, nó lại kêu lên:

- Cơm sôi rồi, nhão bây giờ!

Anh Sáu vẫn ngồi im […].

(Nguyễn Quang Sáng, Chiếc lược ngà)

• "Cơm sôi rồi, nhão bây giờ!": Hàm ý là: chắt giùm nước để cơm khỏi nhão.
• Em bé phải nói hàm ý vì trước đó đã nói thẳng ra nhưng không có hiệu quả, lần này không cần nhắc lại ý "chắt giùm nước" mà thêm vào ý giục giã: "nhão bây giờ!".
• Việc sử dụng hàm ý trong trường hợp này không có hiệu quả, vì người nghe không tiếp nhận, từ chối cộng tác bằng cách "ngồi im", vờ như không nghe bởi vì lời nói đó không phải để nói với mình.

Câu 3. Điền một câu có hàm ý từ chối vào lượt lời của B trong đoạn thoại sau đây:

A: Mai về quê với mình đi!

B: /…/

A: Đành vậy.

• "Mình bận ôn thi".

Câu 4. Trong đoạn văn sau đây, Lỗ Tấn so sánh “hi vọng” với “con đường” nhằm hàm ý điều gì?

Tôi nghĩ bụng: Đã gọi là hi vọng thì không thể nói đâu là thực, đâu là hư. Cũng giống như những con đường trên mặt đất; kì thực trên mặt đất vốn làm gì có đường. Người ta đi mãi thì thành đường thôi.

(Lỗ Tấn, Cố hương)

• Sự so sánh này có hàm ý: Tuy hi vọng không thể nói chắc đâu là thực, đâu là hư nhưng nếu cứ quyết tâm thực hiện thì sẽ đạt được.

Câu 5. Đọc lại bài thơ Mây và sóng của Ta-go để:

Tìm những câu có hàm ý mời mọc hoặc từ chối trong các đoạn đối thoại giữa em bé với những người ở trên mây và sóng.

• Các câu có hàm ý mời mọc:

  • “Bọn tớ chơi từ khi thức dậy cho đến lúc chiều tà. Bọn tớ chơi với bình minh vàng, bọn tớ chơi với vầng trăng bạc.”

  • “Bọn tớ ca hát từ sáng sớm cho đến hoàng hôn. Bọn tớ ngao du nơi này nơi nọ mà không biết từng đến nơi nao”.

• Các câu có hàm ý từ chối:

  • “Mẹ mình đang đợi ở nhà”.

  • “Buổi chiều mẹ luôn muốn mình ở nhà, làm sao có thể rời mẹ mà đi được?”

Viết thêm vào mỗi đoạn một câu có hàm ý mời mọc rõ hơn.

• Có ai muốn chơi cùng bọn tớ không đấy?
• Chơi với bọn tớ rất tuyệt!

Để hiểu rõ bài hơn các em tham khảo thêm phần bài giảng Nghĩa tường minh và hàm ý (tiếp theo).

Nếu có thắc mắc cần giải đáp các em có thể để lại câu hỏi trong phần Hỏi đáp, cộng đồng Ngữ văn Chúng tôi sẽ sớm trả lời cho các em. 

• Tìm câu mang hàm ý trong đoạn Áo anh rách vai...

  Áo anh rách vai
  Quần tôi có vài mảnh vá
  Miệng cười buốt giá
  Chân không giày
  Thương nhau tay nắm lấy bàn tay.

  Câu nào mang hàm ý ? Nêu rõ hàm ý đó ?

• Tìm hàm ý trong câu Cơm giữa ngày mưa gạo trắng thơm

  tìm hàm ý trong câu:"Cơm giữa ngày mưa gạo trăng thơm".