Soạn bài Hành động nói (tiếp theo)

• Mỗi hành động nói có thể thực hiện bằng kiểu câu có chức năng chính phù hợp với hành động đó hoặc bằng kiểu câu khác. 
• Có hai cách thể hiện hành động nói là cách trực tiếp hoặc cách gián tiếp.

Câu 1. Tìm các câu nghi vấn trong bài Hịch tướng sĩ của Trần Quốc Tuấn. Cho biết những câu ấy được dùng để làm gì? Vị trí của mỗi câu nghi vấn trong từng đoạn văn có liên quan như thế nào đến mục đích nói của nó?

• Từ xưa các bậc các bậc trung thần nghĩa sĩ bỏ mình vì nước, đời nào không có? Hỏi để khẳng định. Câu này nhằm khẳng định đời xưa lúc nào cũng có những bậc trung thần nghĩa sĩ vì nước, nó nằm sau những vế câu đưa ra các dẫn chứng trung thần để khái quát lại các dẫn chứng đó.
• Lúc bấy giờ, dẫu các ngươi muốn vui vẻ phỏng có được không? Hỏi để phủ định dùng để trình bày suy nghĩ của tác giả, mục đích nhằm nhắc nhở tướng sĩ không nên bàng quan trước tình cảnh của đất nước, đừng sa vào ăn chơi tầm thường, như thế, đến khi nước mất nhà tan thì sao mà vui vẻ được.  
• Lúc bấy giờ, dẫu các ngươi không muốn vui vẻ phỏng có được không? Hỏi để khẳng định dùng để trình bày suy nghĩ của tác giả, mục đích khẳng định chiến thắng nếu tướng sĩ cùng dốc lòng đánh giặc cứu nước, lúc ấy không thể không vui vẻ.
• Vì sao vậy? Hỏi để giải thích Sau câu hỏi này là câu trả lời vì sao phải chuyên tâm vào tập sách "Binh thư yếu lược", phải nghe lời răn của tác giả.

Câu 2. Nhiều người có nhận xét là trong các bài nói, bài viết của mình, Chủ tịch Hồ Chí Minh thường kêu gọi chiến sĩ, đồng bào bằng những câu trần thuật. Hãy tìm những câu trần thuật có mục đích cầu khiến trong các đoạn trích dưới đây của Người và cho biết hình thức diễn đạt ấy có tác dụng như thế nào trong việc động viên quần chúng.

a) Vì vậy, nhiệm vụ thiêng liêng của toàn dân ta lúc này là phải nâng cao tinh thần quyết chiến, quyết thắng, quyết tâm giải phóng miền Nam, bảo vệ miền Bắc, tiến tới hoà bình thống nhất Tổ quốc.

Hễ còn một tên xâm lược trên đất nước ta, thì ta còn phải tiếp tục chiến đấu, quét sạch nó đi.

Đồng bào và chiến sĩ miền nam anh hùng, dưới ngọn cờ vẻ vang của Mặt trận Dân tộc Giải phóng, liên tục tiến công, liên tục nổi dậy, kiên quyết tiến lên, giành lấy thắng lợi hoàn toàn. 

Quân và dân miền Bắc quyết ra sức thi đua yêu nước, xây dựng chủ nghĩa xã hội và làm tròn nghĩa vụ của mình đối với đồng bào miền Nam ruột thịt […].

(Lời kêu gọi cả nước tiến lên đánh thắng giặc Mĩ xâm lược)

b) Cuối cùng, tôi để lại muôn vàn tình thân yêu cho toàn dân, toàn Đảng, cho toàn thể bộ đội, cho các cháu thanh niên và nhi đồng.

[…] Điều mong muốn cuối cùng của tôi là: Toàn Đảng, toàn dân ta đoàn kết phấn đấu, xây dựng một nước Việt Nam hào bình, thống nhất, độc lập, dân chủ và giàu mạnh, và góp phần xứng đáng vào sự nghiệp cách mạng thế giới.

(Di chúc)

• Những câu trần thuật có mục đích cầu khiến trong các đoạn trích dưới đây là: 
  • ​Nhiệm vụ thiêng liêng của toàn dân ta lúc này là phải nâng cao tinh thần quyết chiến, quyết thắng, quyết tâm giải phóng miền Nam, bảo vệ miền Bắc, tiến tới hoà bình thống nhất Tổ quốc.
  • Quân và dân miền Bắc quyết ra sức thi đua yêu nước, xây dựng chủ nghĩa xã hội và làm tròn nghĩa vụ của mình đối với đồng bào miền Nam ruột thịt […].
  • Điều mong muốn cuối cùng của tôi là: Toàn Đảng, toàn dân ta đoàn kết phấn đấu, xây dựng một nước Việt Nam hào bình, thống nhất, độc lập, dân chủ và giàu mạnh, và góp phần xứng đáng vào sự nghiệp cách mạng thế giới.
• Việc dùng câu trần thuật với mục đích cầu khiến theo cách của Chủ tịch Hồ Chí Minh có tác dụng làm cho người nghe cảm thấy gần gũi với chính người đang ra lời kêu gọi từ đó thấy được nhiệm vụ mà vị lãnh tụ giao cho cũng chính là nguyện vọng của bản thân.

Câu 3. Tìm các câu có mục đích cầu khiến trong đoạn trích sau. Mỗi câu ấy thể hiện quan hệ các nhân vật và tính cách nhân vật như thế nào? (SGK, tr.72)

• Câu có mục đích cầu khiến: 
  • Dế Choắt: “Song anh cho phép em mới dám nói...”,
  • “Anh đã nghĩ thương em như thế thì anh đào giúp em một cái ngách sang bên nhà anh, phòng khi tắt lửa tối đèn có đứa nào đến bắt nạt thì em chạy sang..  
  • Dế Mèn: “Được, chú mày cứ nói thẳng thừng ra nào”, 
  • “Thôi, im cái điệu hát mưa dầm sùi sụt ấy đi.”
• Dế Choắt là người yếu đuối hơn nên nói lời đề nghị một cách khiêm nhường, nhã nhặn, có chút ngập ngừng, sợ sệt. Dế Mèn kiêu căng, tỏ ra mình là bề trên nên lời nói tỏ ra huênh hoang, hách dịch.

Câu 4. Trong các cách hỏi đường dưới đây, em nên dùng những cách nào để hỏi người lớn? 

a) Bác có biết bưu điện ở đâu không ạ? 

b) Bác làm ơn chỉ giùm cháu bưu điện ở đâu ạ.

c) Bưu điện ở đâu, hả bác? 

d) Chỉ giùm cháu bưu điện ở đâu với! 

e) Bác có thể chỉ giúp cháu bưu điện ở đâu không ạ? 

• Có thể chọn các cách: (a), (b), (e). 
• Tuy nhiên, trong ba cách này thì cách (b) và (e) mang tính lịch sự cao hơn.

Câu 5. Trong quán ăn, một người nói với người bên cạnh: “Anh có thể chuyển giúp tôi lọ gia vị không ạ?”. Theo em, trong những hành động dưới đây, người nghe nên chọn hành động nào? 

a) Lẳng lặng đưa lọ gia vị cho ngưòi kia.

b) Trả lời người kia: “Có chứ ạ! Cái lọ ấy không nặng đâu mà!”. 

c) Đưa lọ gia vị cho người kia và nói: “Mời anh” (hoặc “Mời chị, “Mời Bác”,.) 

• Chọn hành động (c), vì chỉ đưa mà không nói lời nào là không lịch sự, còn nói thêm “cái lọ không nặng” là hiểu sai mục đích người nói. 

Để chuẩn bị cho bài học được tốt hơn và nắm bài kĩ hơn, các em tham khảo bài giảng Hành động giao tiếp (tiếp theo).

Nếu có thắc mắc cần giải đáp các em có thể để lại câu hỏi trong phần Hỏi đáp, cộng đồng Ngữ văn Chúng tôi sẽ sớm trả lời cho các em.